Door Julien Kloeg (Universitair docent Erasmus University College)
We leven in een tijd waarin burgers en de staat ver van elkaar af lijken te staan – of misschien is dat een verschijnsel van alle tijden. Of burgers zich nu bedrogen voelen nadat campagnebeloftes niet worden nagekomen of zuchtend constateren dat er nog steeds geen coalitie is gevormd, het probleem lijkt zich op grote afstand van hun eigen bestaan af te spelen.
Daarom kan het helpen om, in de woorden van Onora O’Neill, de polarisatie van staatsmacht en individuele machteloosheid moreel te bestrijden. Ze schreef dit in 1990, na het einde van de Koude Oorlog, vanuit de overtuiging dat het Oost-Europese filosofen beter was gelukt politiek en moraal met elkaar in verbinding te brengen dan hun westerse tegenhangers. Het werk van Vaclav Havel, de latere president van Tsjechoslowakije, wordt als voornaamste voorbeeld genoemd.
In The power of the powerless (1978) probeert Havel te laten zien dat de (‘post-totalitaire’) onderdrukking van zijn tijd voorbij de dichotomie van onderdrukkers en onderdrukten gaat. Macht wordt gerechtvaardigd door ideologie, een verhaal dat laat zien dat alles is zoals het moet zijn: en dit verhaal vormt niet alleen een brug tussen het politieke systeem en de burger, maar ook tussen het systeem en de burger als onderdeel van het systeem. De passief accepterende burger is daardoor zowel dader als slachtoffer.
Havels oplossing is subversief te noemen in het post-truth tijdperk: we moeten in de waarheid leven. Volgens hem is ideologie noodzakelijk een vervalsing. En hoe dieper die vervalsing doordringt in ons leven, des te minder is er nodig om haar te ontmaskeren. Om die reden kunnen ook de kleinste handelingen politiek subversieve gevolgen hebben. De politieke les voor vandaag de dag: wij zijn onderdelen van verhalen die we te allen tijde kunnen affirmeren of ontkennen.
Dit is een aflevering uit de rubriek ‘Een Kleine Ode Aan’. In ongeveer 250 woorden looft een Nederlandse of Vlaamse auteur een al dan niet vergeten filosofisch pareltje.