Door Rosa Rooduijn (Research master student Universiteit van Amsterdam)

Op 17 februari vond in De Nieuwe Kerk in Amsterdam de officiële opening plaats van het Multatuli-jaar. Hierbij werd door koning Willem-Alexander een steen onthuld ter herdenking van de tweehonderd jaar geleden geboren schrijver. Naast Max Havelaar schreef hij Ideeën—een reeks van 1282 genummerde ideeën. De eerste daarvan is de welbekende uitspraak ‘misschien is niets geheel waar, en zelfs dát niet’. 

De zelfweerlegging die inherent is aan deze uitspraak wordt door menig filosoof als een doodzonde beschouwd. Het paradoxale karakter ervan, dat vooral in de analytische traditie onaanvaardbaar wordt gevonden, werd al beschreven door Aristoteles in zijn Metafysica. Hierin stelt hij met betrekking tot de uitspraak ‘niets is waar’, dat ‘al dat soort standpunten onderhevig zijn aan de veel geuite kritiek dat ze zichzelf vernietigen’. 

De postmoderne filosoof Jacques Derrida neemt daarentegen een geheel ander standpunt in ten opzichte van dit soort zichzelf weerleggende uitspraken dan de klassieke metafysici. De metafysica wordt door Derrida ook wel ‘het klassieke systeem van tegenstellingen’ genoemd. Met zijn differentie-denken tracht Derrida dit tegenstellingsdenken te overstijgen, door middel van een ‘derde weg’ tussen ontkenning en bevestiging. Hierbij wordt de definitieve bepaling vermeden; in plaats daarvan gaat het om een continu spel van stellen en weer intrekken. Hiermee wordt er ruimte gecreëerd voor de zelfovertreding die volgens Derrida inherent is aan de filosofie, en in plaats van weggewerkt, juist geïnterpreteerd zou moeten worden. De uitspraak van Multatuli zou binnen het differentie-denken van Derrida dan ook een perfect voorbeeld zijn van zo’n waardevolle zelfovertreding, die door de klassieke metafysica onmogelijk wordt gemaakt. 

Hoe je het ook wendt of keert, de zelfweerlegging van een uitspraak, zoals in het geval van het eerste idee van Multatuli, neemt een belangrijke rol aan in de filosofie; of dat nou is om het paradoxale karakter en daarmee de ongeldigheid van een uitspraak aan te tonen zoals in de analytische traditie, of juist om de zelfovertreding die inherent is aan de filosofie bloot te leggen, te aanvaarden en ermee te werken, zoals in het postmodernisme.

Dit is een aflevering uit de rubriek ‘Een kleine ode aan een groots idee’. In ongeveer 300 woorden looft een auteur een al dan niet vergeten groots filosofisch idee.

Verder lezen 

Multatuli, Ideeën. (1862-1877)

Aristotle. Metaphysics. (1998) Translated by Hugh Lawson-Tancred. 

Derrida, Jacques. Writing and Difference. (2001) 

De Jong, Johan. Derrida, scepticisme en de waarde van hun zelfweerlegging. Krisis. Tijdschrift voor actuele filosofie. Issue 2. (2013)


Meer:

Volg ons op

TwitterInstagramFacebook

Op de hoogte blijven per mail?

Wanneer wil je een e-mail ontvangen?

Steun ons

Doneer Word vriend