Door Eva Meijer (Postdoctoraal onderzoeker Universiteit Wageningen)

“Het is de natuur die zich hier roert,” zei Jaap van Dissel van het RIVM op 13 maart in een interview met NRC Handelsblad over de uitbraak van het coronavirus. Het interview werd opgetogen gedeeld via sociale media. Het is de natuur, die is sterker dan wij, dat is een noodzakelijkheid. Misschien zal dit eindelijk een tijdperk van nederigheid inluiden. Of overwinnen we die dekselse natuur juist met onze slimme trucs?

Het probleem is echter dat ons begrip van natuur cultureel bepaald is.

Wil je dit artikel liever beluisteren? Hier vind je de audioversie:

Van natuur naar natuurcultuur

De Amerikaanse wetenschapsfilosoof en bioloog Donna Haraway wijst in haar werk steeds op de rol die lichamelijke microprocessen spelen in ons bestaan. Denk aan zich vermenigvuldigende bacteriën, zich al dan niet delende cellen, het eten dat we opnemen en het afval dat we uitscheiden. Die processen zijn het fundament van ons leven: we bestaan uit materie, dat we leven hebben we eraan te danken.

Dat is biologisch, schrijft Haraway, maar biologische processen zijn altijd ook door en door sociaal. Hierin zijn we bovendien altijd verbonden met anderen: als materie en in tal van symbolische relaties en processen die bepalen hoe onze leefwerelden en lichamen eruitzien.

In die relaties zijn we verbonden met mensen, maar ook met andere dieren en dingen. Het samenleven met honden heeft de genetische samenstelling van mens en hond veranderd. Bomen maken zuurstof waardoor we kunnen ademhalen.

Cultuur bepaalt de natuur, natuur cultuur.

Het brein van taxichauffeurs verandert door het navigeren door steden: de hoeveelheid grijze stof in de hippocampus, het deel van de hersenen dat betrokken is bij navigatie en geheugen, neemt toe naarmate ze langer hun beroep uitoefenen. Als twee taxichauffeurs een kind krijgen, geven ze dat door. (Het schijnt overigens dat er sinds de invoering van navigatiesystemen in auto’s minder echtscheidingen zijn.)

Cultuur bepaalt de natuur, natuur cultuur, en veel zaken zijn een beetje van allebei tegelijk. Haraway noemt deze verklevingen van cultuur en natuur ‘natuurculturen.’ Natuur is dus niet los te zien van cultuur. Een uitspraak als ‘het is de natuur’ doet bovendien geen recht aan de wijze waarop een virus maatschappelijk gestalte krijgt. Dat wordt namelijk mede gevormd door de media en ons politieke systeem.

De maatschappelijke gestalte van een virus

De media speelt hier zoals vaker een dubbelrol. Enerzijds kan kritische verslaggeving een belangrijke rol spelen in het informeren van burgers, vooral in landen waarin informatievoorzieningen van overheidswege achterblijft. Zo bleven bijvoorbeeld veel Amerikanen de afgelopen weken via de (internationale) media op de hoogte van de laatste ontwikkelingen omtrent COVID-19.

Anderzijds kan berichtgeving angst verspreiden, hebben met name sociale media een voortrekkersrol in het verspreiden van valse informatie en kunnen media al dan niet bewust mensen manipuleren, bijvoorbeeld door bovenmatig veel aandacht te besteden aan sommige zaken terwijl andere zaken (zoals de rampen die niet met corona te maken hebben) onderbelicht blijven.

Misschien zal dit eindelijk een tijdperk van nederigheid inluiden.

De politiek bepaalt niet alleen hoe er gehandeld wordt, maar ook welke belangen centraal staan. Het huidige politieke en maatschappelijke systeem – neoliberalisme, of breder gezien kapitalisme – legt de nadruk op economische waarde. Goed regeren staat gelijk aan winst maken. Ook individualiseert dat systeem mensen, terwijl we groepswezens zijn en solidariteit en zorg net zo goed essentieel zijn voor een goed leven als jezelf manifesteren.

Ziekte-ecologie

Het denken in geld was goed zichtbaar in de eerste politieke reacties op de uitbraak van het coronavirus. We moeten Schiphol koste wat het kost overeind houden! Podiumkunstenaars hebben zelf voor hun bestaan als zzp’er gekozen!

Deze uitbraken laten zien dat onze gezondheid niet los te zien is van die van degenen met wie we de wereld delen.

Het is er ook de oorzaak van. De meeste grote pandemieën en virusuitbraken van de laatste decennia – van SARS tot gekkekoeienziekte – zijn zogenaamde zoönosen, ziektes die van dieren over zijn gegaan op mensen. Duidelijk is dat het grootschalig ingrijpen in de habitat van wilde dieren (zoals boskap voor de industrie) en het verhandelen van wilde dieren hier een rol in speelt. Mogelijke effecten worden vergroot door de intensieve veehouderij, die het virussen makkelijk maakt zich te verspreiden.

Nog los van het feit dat die praktijken ethisch niet in de haak zijn, laten deze uitbraken zien dat onze gezondheid niet los te zien is van die van degenen met wie we de wereld delen. We maken deel uit van dezelfde natuurculturen.

Precies daar, in die verstrengeling met anderen, ligt echter ook de mogelijkheid om het anders te doen.

Om te begrijpen dat we als mensen deel uitmaken van allerlei voorspelbare en onvoorspelbare processen in plaats van daarover te kunnen heersen, om voorzichtiger om te gaan met die kwetsbare sterke planeet waar we allemaal door een wonderbaarlijk toeval op terecht gekomen zijn, om nieuwe vormen van samenleven te ontwikkelen en nieuwe vormen van kennis, die niet het nut van de grote bedrijven dienen, maar dat van de regenwormen, de kunst, de Noordzee, en de mensen.