Door Josette Daemen (Universiteit Leiden)
Bij monde van premier Rutte kondigde het kabinet vorige maand een “intelligente lockdown” af om verdere verspreiding van het coronavirus in Nederland tegen te gaan. Scholen, restaurants, cafés, theaters, kappers – allemaal moesten ze hun deuren sluiten. Waar dit besluit aanvankelijk op brede steun kon rekenen, gaan er inmiddels steeds meer stemmen op voor het opheffen of versoepelen van de maatregelen.
Wil je dit artikel liever beluisteren? Hier vind je de audioversie:
Drie weken geleden wierp hoogleraar Ira Helsloot voor het eerst de vraag op of het gevoerde beleid niet meer kwaad dan goed doet. Later durfde Jort Kelder zich al hardop af te vragen hoeveel ons het redden van “80-plussers die te dik zijn en gerookt hebben” nog waard is. Een groep ondernemers aarzelde niet eens meer om die vraag indirect te beantwoorden, met een pleidooi voor een “intelligente open-up”, en snel een beetje a.u.b.
Een ethisch argument?
Degenen die pleiten voor beëindiging van de lockdown beroepen zich graag op het volgende “ethische argument”: Inderdaad, zeggen ze, op korte termijn is het huidige beleid succesvol in het voorkomen van een heleboel coronagerelateerd leed. Minder mensen worden ziek en levens van ouderen en zwakkeren worden gespaard, zo blijkt uit de afvlakkende curves van het RIVM. Tegelijkertijd, zo stellen de critici, zorgt het beleid op lange termijn juist voor meer leed.
Ouderen en zwakkeren die hierdoor geslachtofferd worden, snappen zelf ook wel dat dit nou eenmaal de ethische keuze is, toch oma?
De langdurige rem op bedrijvigheid zal een diepe economische recessie tot gevolg hebben, die voor talloze mensen zal leiden tot werkloosheid en inkomensverlies, en daardoor tot een slechtere gezondheid en uiteindelijk zelfs een korter leven. De lockdown kost ons daardoor al met al meer gezonde levensjaren dan dat hij oplevert, aldus de knappe boekhouders.
In de geest van het utilitarisme, zo stellen ze vervolgens, zou de overheid moeten kiezen voor het beleid dat aan het eind van de rit leidt tot “the greatest good for the greatest number”. En dat beleid is het loslaten van de lockdown. Natuurlijk met excuses aan de ouderen en zwakkeren die hierdoor geslachtofferd worden, maar die snappen zelf ook wel dat dit nou eenmaal de ethische keuze is, toch oma?
Een lelijke drogredenering
Deze mensen hebben ongelijk. Ze scheppen een valse tegenstelling tussen het beschermen van mensen die geveld zouden worden door corona enerzijds, en het redden van levens die verwoest zouden worden door een economische crisis anderzijds. Laat ik drie fouten in hun redenering blootleggen.
Allereerst is het maar zeer de vraag in hoeverre een economische terugval verzacht zou kunnen worden door opheffing van de lockdown. Het loslaten van de maatregelen zou betekenen dat een groot deel van ons ten prooi valt aan ziekte of zelfs dood, en de rest uitgeput raakt door zorg en rouw. De gedachte dat het jonge en gezonde deel van de bevolking gewoon zijn productieve en consumerende zelf zou kunnen zijn – van negen tot vijf fluitend aan het werk; ’s avonds lekker de kroeg in – terwijl het spook van corona door het land waart, is absurd.
Mensen hoeven niet in armoede te geraken, als degenen die meer dan genoeg geld hebben daar meer van gaan delen
Ten tweede is uit onderzoek gebleken dat een recessie niet per se leidt tot een lagere levensverwachting. Hoewel het aantal zelfmoorden tijdens zo’n periode inderdaad toeneemt, daalt opvallend genoeg het aantal doden door auto-ongelukken en alcoholgerelateerde ziektes. Als het dus al zou lukken om de economische neergang te stuiten door de lockdown op te heffen, dan valt het nog steeds te betwijfelen of daarmee ook “netto” levens gered zouden worden.
Tegelijkertijd kan niet ontkend worden dat een recessie voor veel mensen veel ellende tot gevolg kan hebben, bijvoorbeeld als ze hun baan of inkomen verliezen. Maar laat ik nu mijn laatste en belangrijkste stelling poneren: de hoeveelheid leed die economische neergang veroorzaakt is grotendeels afhankelijk van de politieke keuzes die wij maken.
Een recessie hoeft er niet toe te leiden dat mensen in de goot belanden, als we ons er maar aan committeren dat we niemand in de goot laten belanden. Mensen hoeven niet in armoede te geraken, als degenen die meer dan genoeg geld hebben daar meer van gaan delen. Door de economische klappen die de coronacrisis onherroepelijk zal uitdelen samen op te vangen, kunnen we voorkomen dat er aan ons samen al te veel gelukkige levensjaren zullen ontglippen.
Utopische gedachtegang?
Klinkt mooi, denkt u nu misschien, maar in de praktijk is dat toch helemaal niet haalbaar? Heus wel.
Het bliksemsnelle besluit van de Nederlandse overheid om zzp’ers uit de brand te helpen met een nooduitkering toont aan dat het wel degelijk kan: geld uit de gezamenlijke pot beschikbaar stellen voor getroffenen die anders niet in hun bestaan zouden kunnen voorzien. Nog een mogelijkheid is de introductie van een soort basisinkomen naar het Spaanse voorbeeld. Voor de financiering zouden we kunnen denken aan een extra vermogenstaks.
Natuurlijk, we zouden zorgvuldig moeten nagaan welke maatregel het meest efficiënt is, en de berg geld om her te verdelen is niet eindeloos. Maar voorlopig is er in ons land genoeg rijkdom voorradig om de collectieve pot aan te vullen tot zo’n niveau dat we niemand hoeven te laten verrotten.
En dus moet het mogelijk zijn om zowel coronagerelateerd lijden te bestrijden op de korte termijn, als recessiegerelateerd lijden op de lange termijn. Het eerste door de intelligente lockdownmaatregelen nu, het tweede door economische herverdeling straks. Dat is het enige beleid dat écht zou resulteren in “the greatest good for the greatest number”.
Voorlopig is er in ons land genoeg rijkdom voorradig om de collectieve pot aan te vullen tot zo’n niveau dat we niemand hoeven te laten verrotten
Voor de geleerden, tv-presentatoren en zakenlui die nu pleiten voor het opheffen van de lockdown om de economie te redden is dat wellicht een ongemakkelijke waarheid. Zouden het dan misschien toch geen echte utilitaristen zijn?
Verder lezen
Peter Giessen. 3 april 2020. “Wat ga je redden: een kleine groep kwetsbaren of de toekomst van een nieuwe generatie?” Volkskrant.
Jonathan Portes. 25 maart 2020. “Don’t believe the myth that we must sacrifice lives to save the economy.” The Guardian.
Prachtig dit artikel.
Dankjewel Truus!
Kwetsbare ouderen ontlenen hun “waarde” niet alleen aan het gelijkheidsbeginsel, maar ook aan hun historisch opgebouwde waarde. In die zin zou de “waarde” van een oudere wel eens veel meer kunnen zijn dan die van een jongere.
Het beschermen van kwetsbaren is geen kwestie van geld, maar van fatsoen. De financiering ervan is een kwestie van noodzakelijke inzet van middelen vanuit een aangepaste verdeling van geld.
De kernvraag is dus: hoe fatsoenlijk willen wij zijn?
Bedankt voor je reactie, Ronald! Interessant, utilitaristen zouden misschien juist het tegenovergestelde betogen: hoe meer gezonde jaren iemand nog in het verschiet heeft, hoe meer “waarde” er aan iemands leven gehecht moet worden. Wat ze over fatsoen te zeggen zouden hebben is een interessante vraag. Laten we in ieder geval hopen dat we in ons land elk leven op waarde blijven schatten.
Asha ten Broeke schreef op 3 april in de Volkskrant naar aanleiding van een ingezonden brief van de filosofen Verweij en Pierik, die een utilistische benadering bepleitten: ‘Dat was de eerste keer dat ik moest huilen. Verweij en Pierik willen een maatschappelijk discussie over deze kwestie. Ik zag al voor me hoe ik wekenlang zou lezen dat de melkboer en de makelaar vinden dat oude, gehandicapte en chronisch zieke mensen, mensen zoals ik, best van de ic mogen worden geweerd. Ik wil geen publiek debat over wanneer je mij mag laten doodgaan. Dat is wreed. En zoals Maranke Wieringa (zelf gehandicapt) twitterde: ‘Ik was gezond voorzichtig met betrekking tot het virus, nu ben ik doodsbang. Het virus is niet veranderd, maar hoe er nu gesproken wordt over mij en de mijnen wel.’ Dat er genoeg geld is om niemand te ’te hoeven laten verrotten’ is een slap argument. Want wat doen we als het geld opraakt?
Asha ten Broeke maakt natuurlijk een zeer terecht punt. Of bepaalde levens boven andere levens geprioriteerd zouden moeten worden, hoe dat moet gebeuren, en hoe het debat daarover gevoerd wordt, zijn op zichzelf lastige dilemma’s. De vraag of we moeten kiezen voor een lockdown of juist een open-up, staat daar echter los van. Voor die laatste vraag is het wel degelijk relevant hoeveel geld er in kas is!
Goed dat dit debat gevoerd wordt. Ik mis alleen de relativering over de omvang van dit tijdelijke corona probleem t.o.v. andere veel omvangrijkere en jaarlijks terugkerende gezondheidsproblemen (zie sterfte- en ziektecijfers RIVM), waaronder influenza. We durven toch moeilijk de discussie te voeren hoeveel een gezond levensjaar mag kosten. De gezondheidszorg in Nederland kost jaarlijks ongeveer 100 miljard euro. Hoeveel meer mag dit worden? Hoeveel geld mag dit andere maatschappelijke sectoren kosten? En hoeveel levensgeluk zou je kunnen terug verdienen door dit geld aan andere dingen uit te geven (bijv onderwijs, woningnood, cultuur, basisinkomen, hogere uitkeringen, vluchtelingen, etc.)?
Ha Josette, helder geschreven! Ik ben ook voorstander van een herverdeling na de lockdown. Ook kunnen we kijken naar de bedrijven die zich in Nederland vestigen wegens belastingvoordelen. Er is al zoveel voordeel voor die bedrijven. Mi kan dat best een beetje eerlijker verdeeld.
Trots dat ik een nichtje heb die daar echt iets verstandigs over te zeggen heeft!
Tante Jet 😉
Wat leuk, dankjewel Jet! En ik ben het helemaal met je eens!
Het grote politieke debat in de komende jaren wordt herverdeling. Van geld en van macht.
Zonder een einde te maken aan het neoliberalisme, aandeelhouderskapitalisme, belastingontwijking en -vermijding, superverrijking door een zeer kleine groep superrijken, de macht van het grote geld etc. kan er geen herverdeling plaatsvinden.
Dit zou gepaard moeten gaan met:
. Snelle en drastische verduurzaming = nieuwe economie
. Snelle afbouw van alle milieu-, gezondheid ondermijnde economische activiteiten
. Herverdeling van macht en eigendom van bedrijven, met aandeel voor werknemers
. Belasting op vermogen en winst verhogen, die op arbeid verlagen
. Basisinkomen financieren uit verhoogde belastingopbrengsten door herverdeling
. Subsidie voor bedrijven alleen voor maatschappelijke doelen
. Mens-, natuur- klimaat- en cultuurgerichte economie en maatschappij.
. Invloed criminelen, bedrijven en financiers op maatschappij en politiek sterk terugnemen
. Primaat bij politiek en verdere ontwikkeling van democratisch model
. Denkers een vaste plaats geven in belangrijke maatschappelijke besluitvormingsprocessen
. De beste mensen in de politiek onder streng beoordelingssyteem
. Internationaal voor nationaal
Kortom: de hemel
Hallo Chris,
Je bent vrij dit cynisch de hemel te noemen. Wat is jouw plan voor de toekomst?
We zijn inmiddels een jaar verder. We weten inmiddels dat de schade in qaly’s door schoolsluiting en sociale deprivatie van jongeren enorm is. De winst is hooguit 100.000 qaly’s/levensjaren. Het verlies in levensjaren overstijgt deze winst op basis van diverse benaderingen met een factor 3 a 20.
Dat kan je toch niet wijs noemen? Dat is gewoon oneerlijk en onrechtvaardig!
Daarbij komt nog de economische schade van minimaal €150 miljard. Zodat de kosten per gewonnen qaly ca. €1,5 miljoen zijn. Dus een overschrijding van de norm (€20.000) met een factor 75. Met dat geld hadden we heel erg veel meer levensjaren kunnen redden die nu jaarlijks verloren gaan aan bijv. kanker en hart- en vaatziekten; met name door veel meer aan preventie te doen.
Dat kun je toch niet wijs noemen? Dat is een enorme verspilling van middelen.
Dit betoog klinkt mooi, maar het rammelt en het is een typisch voorbeeld van de valkuil en lokroep van de Rule of Rescue; lees Orr & Wolff daar over. Zij tonen met talloze voorbeelden overtuigend aan dat dit, op zich mooie humane, gedrag i.h.a. op macro-schaal tot immorele en suboptimale uitkomsten leidt. Slechts een zuiver toepassen van utilitarisme leidt tot een rechtvaardige, egalitaire, non-discriminatoire en optimale verdeling van resources. En daarbij mogen emoties geen rol spelen. Verloren levensjaren nu, zijn gewoon niet meer waard dan 3 keer zo veel verloren levensjaren over 10 jaar. Maar de nog steeds voortdurende angst en andere emoties leiden wel tot dat soort beleid met catastrofale gevolgen. Helder verstand ontbreekt tot op de dag van heden (2 januari 2022).
Dat is een ernstig verzuim van onze bestuurders, van onze volksvertegenwoordigers, van onze wetenschappers, onze filosofen en ook van onze media, die dit niet aan de kaak stellen.
En nog ernstiger is het, dat de (social) media zelfs dit soort kritiek censureren.