Door Victor Kal (Senior docent Universiteit van Amsterdam)
De idee ‘gelijkschakeling’ is een groot idee en het begrip verdient daarom algemene bekendheid. De term komt in omloop ter aanduiding van de wetten waarmee Hitler in 1933 in Duitsland de eenheidssamenleving tot stand brengt (die Gleichschaltung; de gangbare Engelse vertaling, levelling is weinig zinvol).
Het landsbestuur, de rechtspraak, beroepsorganisaties, het verenigingsleven, de pers – op elk gebied komt er een einde aan de scheiding der machten en aan de vrijheid zich naar eigen smaak en opvatting te ontwikkelen.
Aan deze formele, bij wet geregelde gelijkschakeling ligt echter een informele gelijkschakeling ten grondslag die minstens zo belangrijk is: vanwege het talent van de Leider om de geesten van de mensen te absorberen, brengen die mensen de gelijkgerichtheid waarom het de Leider te doen is als het ware zelf tot stand. Dit is het ‘democratische’ aspect van de gelijkschakeling.
De idee ‘gelijkschakeling’ vormt de centrale idee van het fascisme. Door middel ervan probeert de Leider elke onafhankelijke stem te neutraliseren. Lang voordat het totalitair wordt en zonder dat er van geweld sprake is kun je de tendens al waarnemen. Oorlog en antisemitisme is er niet voor nodig.
De Leider is bezeten van deze idee. Zijn streven is te komen tot uniformering van de publieke ruimte en tot centralisatie van de politieke macht. De publieke ruimte verliest dan zijn open karakter en de samenleving haar pluriformiteit. Kon in de rechtsstaat iedereen dissident zijn, nu wordt aan ieder de kans ontnomen zich nog als dissident te manifesteren.
Wat de methode van de ‘gelijkschakeling’ betreft is er geen verschil tussen fascisme en populisme. De term is dan ook opnieuw gebruikt om er de methoden van Putin en Erdogan mee aan te duiden. Ook waar een Leider zijn opponenten zodanig schoffeert dat zij nergens meer zijn, vindt gelijkschakeling plaats.
Je kunt het fenomeen daaraan ook gemakkelijk herkennen. De verstikkende wettelijke implicaties volgen pas later, op het moment dat de Leider de macht naar zich toetrekt.
In september 2020 verschijnt van Victor Kal het boek De list van Spinoza. De grote gelijkschakeling (Prometheus).
Geen samenleving kan bestaan zonder een zekere mate van gelijkschakeling. Ondanks de meningsvrijheid waar we ons graag op beroepen kleuren we graag binnen de lijntjes. Degenen die dat niet doen noemen we onaangepast, raar, gestoord, irrationeel, crimineel, slecht geïntegreerd, etc. Het ‘WIJ’ dat wij zijn kan alleen bestaan doordat we ons identificeren met de heersende ideeën over waarheid & leugen, goed & kwaad, echt & vals, man & vrouw, etc. Veel van die ideeën zijn verankerd in instituties, die ons helpen juist te denken, juist te oordelen, en ons juist te gedragen. Sinds vele eeuwen hebben religies deze rol vervuld: ‘Ik ben de Weg, de Waarheid en het Leven’. Met de secularisering (‘God is dood’) werd die waarheid steeds meer seculier opgevat: ‘in overeenstemming zijnde met de feiten’. Maar nu in het post-truth tijdperk er ook geen eenduidigheid meer is over wat ‘waarheid’ is, en wie die in pacht heeft, slaat de paniek toe: de ‘populisten’ overspoelen de wereld met ‘fake news’ en ‘alternative facts’, ze zaaien onrust en verdeeldheid. Maar dat is natuurlijk precies de bedoeling van zij die de status quo willen uitdagen: ‘waarheid’ wordt zo inzet van een strijd over macht. “De heersende ideologie is altijd de ideologie van de heersende klasse”, schreef Marx. Afrekenen met de ‘heersende klasse’ (tegenwoordig het ‘establishment’ genoemd) vereist dan de ‘heersende manier van denken’ ondermijnen, door de wereld / waarheid op z’n kop te zetten. Waarheid bestaat alleen in tijden van afwezigheid van strijd en controverse, oftewel: in een totalitaire maatschappij gekenmerkt door gelijkschakeling. Maar liever dat, dan het ongewisse, onbepaalde, onzekere van het bestaan. Zodra er onduidelijkheid ontstaat over wat te geloven, welke instituties te vertrouwen, etc. zien we daarom de hang naar een sterke macht die ‘ons’ weer samen kan brengen, weer één kan maken, kan gelijkschakelen. Dit is geen fascistisch of populistisch fenomeen, maar iets dat eigen is aan de mens als zoön politikon.