Door Jon Roozenbeek (University of Cambridge)

Door Sander van der Linden (University of Cambridge)

Sinds het uitbreken van de coronacrisis, maar ook daarvoor al, worden we er regelmatig aan herinnerd dat nepnieuws een gevaar kan vormen voor de democratie, de maatschappelijke stabiliteit en zelfs de volksgezondheid. Gelukkig staan de waarheid en nepnieuws lijnrecht tegenover elkaar. Nepnieuws bestrijden is dus eenvoudigweg een kwestie van uitzoeken wat waar is en wat niet. Maar is het wel zo simpel? En is waarheidsbevinding wel de meest effectieve manier om nepnieuws uit te bannen?

Kim Jong-Un is de meest aantrekkelijke man van de wereld

Het lastige is dat leugens onschadelijk of zelfs nuttig kunnen zijn, en dat een waarheid zonder context veel schade kan aanrichten. Een voorbeeld: in 2012 riep het Amerikaanse satirische tijdschrift The Onion de Noord-Koreaanse dictator Kim Jong-Un uit tot ‘sexiest man alive.’ “Met zijn verwoestend knappe, ronde gezicht, zijn jongensachtige charme en zijn sterke, stevige lichaamsbouw is deze hartenbreker uit Pyongyang de droom van iedere vrouw die uitkomt,” schreef het tijdschrift.

Grappig, natuurlijk. Maar het verhaal werd nog grappiger toen de officiële Engelstalige versie van de Chinese propagandasite People’s Daily het verhaal van The Onion serieus nam. Niet alleen kopieerde de site het artikel van The Onion woord voor woord, ze voegden er zelfs een galerij aan toe met 55 foto’s van Kim waarin hij paardrijdt en fabrieken bezoekt, om zijn ‘sex appeal’ nog maar eens extra te benadrukken.

Het is niet moeilijk om voorbeelden te vinden van ‘echte’ berichten die voor twijfelachtige doeleinden worden ingezet

Aan de ene kant is deze anekdote een voorbeeld van hoe gemakkelijk nepnieuws serieus genomen kan worden. Aan de andere kant zullen weinig mensen, zeker in een land als Nederland waar satire hoog in het vaandel staat, er moeite mee hebben als een propagandakanaal als de People’s Daily zich op deze manier te kijk zet. Ook al was het artikel verzonnen, het richtte weinig schade aan.

Verdienen conservatieve heikneuters de dood?

Tegelijkertijd is het niet moeilijk om voorbeelden te vinden van ‘echte’ berichten die voor twijfelachtige doeleinden worden ingezet.

Deze afbeelding toont een bericht op Twitter van de Amerikaanse nieuwszender NBC News over een tragisch jachtongeluk waarbij een man en zijn dochter om het leven kwamen. In een reactie hierop zei een Twittergebruiker, vrij vertaald: “Anderhalve Trump-stemmers minder op de wereld. Gelukkig zijn ze gestorven terwijl ze hun o zo geliefde recht op wapenbezit uitoefenden.”

‘MAGAbilly’ is een samenvoeging tussen MAGA (Make America Great Again, Donald Trumps verkiezinggslogan) en hillbilly (heikneuter). Het Tweede Amendement van de Amerikaanse grondwet garandeert het recht om wapens te bezitten, een controversieel onderwerp van discussie in het Amerikaanse politieke bestel.

Het is niet duidelijk of dit bericht afkomstig is van een nepaccount of dat het iemands oprechte mening vertegenwoordigt. Het punt is dat het bericht zonder daadwerkelijk nepnieuws te verspreiden toch heftige emotionele reacties uitlokt. Met dit soort “rage bait” (lokaas) is het heel simpel om te doen lijken alsof één kant van het politieke spectrum (in dit geval mensen die sceptisch zijn over Trump of wapenbezit) er zeer extreme meningen op nahoudt, wat vervolgens het debat verder polariseert.

Slecht nieuws voor probleemoplossers

Het onderscheid tussen waar en niet waar en schadelijk en onschadelijk is dus niet geheel overlappend. Dit is ook precies waar men tegenaan loopt bij het zoeken naar oplossingen voor het nepnieuwsprobleem: hoe kun je schadelijk nieuws uitbannen terwijl je onschadelijk nieuws ongemoeid laat?

Bedrijven als Facebook en Google proberen met behulp van algoritmes om automatisch nepnieuws op te sporen. Dit werkt tot op zekere hoogte, maar juist omdat het onderscheid tussen nep en echt niet de volledige lading dekt, worden de beperkingen van algoritmes als tegenmiddel tegen nepnieuws vaak pijnlijk duidelijk.

Het is naïef om te denken dat het promoten van ‘echt’ nieuws genoeg is om de negatieve effecten van nepnieuws ongedaan te maken

Hetzelfde geldt voor nepnieuwswetgeving: waar trek je de grens tussen echt en nep en schadelijk en onschadelijk, en bij wie leg je de verantwoordelijkheid hiervoor?

In Duitsland kunnen bedrijven een hoge boete krijgen voor het online laten staan van kwalijke content. Omdat er geen objectief raamwerk bestaat om te bepalen wat wel of niet schadelijk is, nemen bedrijven vaak het zekere voor het onzekere en halen grensgevallen offline. Dit heeft geleid tot veel kritiek en heftige discussies over persvrijheid en vrijheid van meningsuiting.

Tot slot loopt waarheidsbevinding tegen een paar andere problemen aan die te maken hebben met menselijk gedrag. Op Twitter verspreidt nepnieuws zich bijvoorbeeld sneller dan echt nieuws, wat slecht nieuws is voor fact-checkers die zo veel mogelijk mensen willen bereiken.

Ook is nepnieuws ‘plakkerig’: als iemand eenmaal is blootgesteld aan een leugen, blijft deze vaak in het geheugen hangen, zelfs als deze leugen naderhand wordt ontkracht.

Geen ‘debunking’ maar ‘prebunking’

Kortom: de waarheid op zich is geen geneesmiddel tegen nepnieuws. Het is naïef om te denken dat het promoten van ‘echt’ nieuws genoeg is om de negatieve effecten van (viraal) nepnieuws ongedaan te maken. Als ‘debunken’ niet goed werkt, hoe kunnen we nepnieuws dan wel effectief bestrijden? 

Een oplossing die vanuit ons onderzoek veelbelovend lijkt zijn zogeheten ‘vaccins’ tegen misleiding: door iemand bloot te stellen aan een nepnieuwstechniek in verzwakte vorm (zoals een ‘echt’ vaccin een verzwakte vorm van een bepaalde ziekte is), is het mogelijk om ‘cognitieve weerstand’ tegen deze vorm van misleiding te ontwikkelen.

Bijvoorbeeld: als je weet wat “rage bait” is, ben je in staat om dit te herkennen als je er in het echt mee wordt geconfronteerd. Deze benadering heet ook wel ‘prebunken’: preventief ontkrachten.

De waarheid op zich is geen geneesmiddel tegen nepnieuws.

Een goed voorbeeld van ‘prebunken’ is onze online game Bad News (Slecht Nieuws in het Nederlands), ontwikkeld in samenwerking met het nepnieuwsplatform DROG. Door in de huid te kruipen van een nepnieuwsboer leer je in het spel hoe 6 misleidingstechnieken werken.

In ons onderzoek hebben we aangetoond dat deze methode de weerstand van mensen tegen misleiding significant vergroot. Alhoewel dit soort ‘vaccins’ het fenomeen nepnieuws niet in zijn geheel de wereld uithelpen, is er dus een goede empirische basis voor de effectiviteit ervan. Een wereldwijd vaccinatieprogramma tegen nepnieuws kan daarmee weinig kwaad.

Verder lezen

Roozenbeek, J. & van der Linden, S. 2020. “Vaccineren tegen nepnieuws.” In Doen, durven of de waarheid? Democratie in digitale tijden. Eds. De Ridder, J., Vliegenthart, R. & Zuure, J. Amsterdam University Press.