Door Eric Boot (Postdoctoraal onderzoeker, University of Louvain)

In crisistijd is het een bekende manier om zaken te rechtvaardigen die normaal niet mogen: een beroep op het algemeen belang. Het is dan ook niet vreemd dat de term ‘algemeen belang’ in coronatijd overal opduikt in het publieke debat.

Denk maar aan de corona-app waarbij het recht op privacy moet inschikken voor het algemeen belang van de volksgezondheid. In de Volkskrant riepen experts op om het algemeen belang voorrang te geven op dat van jezelf.

Als we spreken over het algemeen belang, lijkt het alsof wij hier een eenduidig idee van hebben. Maar is dat zo? Onze Nederlandse samenleving is zo divers dat het vinden van een algemeen belang alleen mogelijk is als je allerlei belangrijke verschillen tussen mensen en groepen negeert. Bestaat er wel zoiets als een algemeen belang?

De meest verschrikkelijke misdaden zijn gepleegd uit naam van rechtvaardigheid, vrijheid of het geloof.

Je kunt je afvragen of de term ‘algemeen belang’ überhaupt nog wel bruikbaar is. Daarover zijn al eeuwen twijfels geuit. De Oudgriekse historicus Thucydides waarschuwde al dat politieke leiders het algemeen belang verdacht vaak laten samenvallen met hun eigenbelang. Ook Marx merkte op dat de heersende klasse steevast haar eigenbelang als algemeen belang presenteert.

Filosoof Fleur Jongepier vreest dat verwijzen naar het ‘algemeen belang’ autoritaire trekjes heeft, omdat het van burgers individuele offers vraagt voor het grotere goed.

Algemeen belang

De kritiek op het gebruik van de term ‘algemeen belang’ lijkt dodelijk. Toch mag de conclusie niet zijn dat de term onbruikbaar is geworden. Spreken over het algemeen belang is onmisbaar voor onze democratie. Laat ik eerst ingaan op de hierboven genoemde kritiek.

Thucydides merkte op dat de term vaak oneigenlijk gebruikt wordt door politieke leiders. Dat is gevaarlijk. Maar als dat betekent dat we een woord niet meer moeten gebruiken, houdt de filosofie weinig concepten over. De meest verschrikkelijke misdaden zijn immers gepleegd uit naam van rechtvaardigheid, vrijheid of het geloof.

Het feit dat sommigen stellen dat vrijheid gelijkstaat aan slavernij, bedoeld om de bevolking volgzaam te houden (zoals op de voorgevel van Orwells Ministry of Truth), betekent nog niet dat het onmogelijk is om een zinvolle invulling van het begrip ‘vrijheid’ te geven. Of dat iedere poging daartoe verdacht is.

We hebben geen gedeeld belang om Jezus Christus te eren of om het grootste deel van ons leven aan de filosofie te wijden.

Individuele offers vragen voor het grotere goed leidt bovendien niet altijd tot autoritarisme. Het is bijvoorbeeld niet zo veel gevraagd om bij te dragen aan publieke voorzieningen in de vorm van belasting. Daarmee offer je nog niet jouw individuele vrijheid op. Je dient hiermee een belang dat je met anderen deelt: het algemeen belang.

De kritiek van de pluralisten die stellen dat onze samenleving te divers is om van een algemeen belang te spreken, kunnen we weerleggen door de inhoud van het algemeen belang niet te ‘dik’ te maken. We hebben geen gedeeld belang om Jezus Christus te eren of om het grootste deel van ons leven aan de filosofie te wijden. Dergelijke invullingen van het algemeen belang zijn inderdaad problematisch in onze pluralistische maatschappij.

Maar we kunnen wel een gedeeld belang hebben om leed te vermijden en genot te bevorderen. En er zijn belangen die alle burgers met elkaar delen, zoals veiligheid en rechtsbescherming.

Drie theorieën

Het algemeen belang als richtsnoer voor wetten en beleid nemen, is dus niet zo problematisch als vaak wordt gedacht. Maar wat is het algemeen belang? Daarover bestaan verschillende theorieën: de aggregatieve, procedurele en burgerlijke theorie.

De op utilistische leest geschoeide aggregatieve theorie stelt dat het algemeen belang bestaat uit de som van de belangen van de verschillende partijen. Bijvoorbeeld: alle Nederlanders.

Waarom is een maatregel in het algemeen belang als veel mensen er zwaar onder lijden?

Stel dat een aanhanger van deze theorie eind maart wilde weten of een lockdown in het algemeen belang was, dan zou zij een inschatting moeten maken van het leed dat het uitblijven van een lockdown zou veroorzaken. Hoeveel mensen zouden er ernstig ziek worden? Hoeveel zouden er overlijden?

Hiertegenover zou zij het leed moeten plaatsen dat de lockdown veroorzaakt: bedrijven die in de problemen komen, mensen die hun baan kwijtraken, leerachterstand, negatieve gezondheidsgevolgen voor niet-coronapatiënten, enzovoort. Als de lockdown meer leed voorkomt dan die veroorzaakt, dan dient deze het algemeen belang, en anders niet.

Een probleem is dat deze theorie niet het algemeen belang aanwijst maar het meerderheidsbelang. Een maatregel waar 40 procent van de bevolking zwaar onder lijdt, terwijl 60 procent er profijt van heeft, is geen maatregel in het algemeen belang.

Een alternatieve theorie is de procedurele theorie, zoals voorgesteld door deliberatieve democraten. Volgens deze theorie staat het algemeen belang gelijk aan de uitkomst van een democratische besluitvormingsprocedure.

Hierbij gaat het niet enkel om stemmen, maar om het uitwisselen van argumenten met als doel om uiteindelijk tot een gezamenlijk besluit te komen dat iedereen om dezelfde redenen onderschrijft. Willen we weten of de lockdown het algemeen belang dient, dan moeten we dus kijken naar de uitkomst van een dergelijk democratisch debat.

Problematisch aan deze theorie is dat deze geen inhoudelijk richtsnoer biedt. Wat deze theorie voorschrijft, is volledig afhankelijk van de uitkomst van het besluitvormingsproces. Een ander probleem is dat we geen enkele garantie hebben dat de deelnemers op een verstandige wijze met elkaar zullen overleggen. Misschien komen ze met weerzinwekkende besluiten of worden ze het helemaal niet eens.

Welke belangen delen wij als leden van de Nederlandse samenleving?

Volgens de laatste theorie bestaat het algemeen belang uit de belangen die alle burgers van een land met elkaar delen qua burgers. Veel meningsverschillen ontstaan omdat wij vanuit verschillende rollen naar hetzelfde probleem kijken. Mijn rol als vader van jonge kinderen botst met jouw rol als automobilist; mijn rol als werknemer botst met jouw rol als werkgever. Maar er is één rol die alle inwoners van een land met elkaar delen, namelijk de rol van burger. Het algemeen belang bestaat dan ook uit de belangen die wij delen in die rol.

Rousseau is de geestelijk vader van wat wij de burgerlijke theorie van het algemeen belang kunnen noemen. Hij plaatst ‘de burger’ tegenover ‘de man’. De burger heeft een algemene wil terwijl de man puur zijn eigen wil volgt. In onze rol als burger zijn we geneigd beleid te steunen dat de gedeelde belangen van alle leden van de samenleving dient (het algemeen belang) en niet louter ons eigenbelang als werkgever, huiseigenaar of automobilist.

Gedeelde belangen

Welke belangen delen wij als leden van de Nederlandse samenleving? Je kunt bijvoorbeeld zeggen dat het voor ons allemaal van belang is dat er wetten en instituties zijn die ervoor zorgen dat wij onze eigen waarden en doelen kunnen vormen en realiseren.

Het is bijvoorbeeld erg lastig om je leven vorm te geven als dat wat vandaag is toegestaan morgen zomaar verboden kan worden. Alle burgers hebben dus belang bij een stabiele rechtsstaat. En zonder een sfeer van persoonlijke vrijheid wordt het buitengewoon moeilijk om een levensplan te maken. We delen dus een belang in fundamentele rechten. Andere voorbeelden van gedeelde belangen zijn bijvoorbeeld de nationale veiligheid en democratisch zelfbestuur.

Is het ‘algemeen belang’ een bruikbaar begrip?

Een probleem van deze aanpak is dat gedeelde waarden met elkaar kunnen botsen. Je zult dus moeten uitleggen hoe je verschillende gedeelde belangen tegen elkaar afweegt. Het kabinet besloot op een moment in deze coronacrisis het belang van de volksgezondheid zwaarder te laten wegen dan fundamentele rechten zoals vrijheid van beweging en vereniging.

Er is dus geen eenduidige definitie van het algemeen belang. Een blind beroep doen op het algemeen belang kan retorisch slim zijn, maar we hebben er bar weinig aan als we willen weten welk beleid nu werkelijk het algemeen belang dient.

Ik deel weliswaar niet de zorgen die we aan het begin besproken hebben. Maar ik maak me wel zorgen dat het begrip aan betekenis verliest als het te pas en te onpas gebruikt wordt. Dan is het gebruik van het concept ‘algemeen belang’ niet zozeer een gevaar als (nog erger!) betekenisloos.

Dit zou een groot verlies zijn. Het concept ‘algemeen belang’ kan namelijk gebruikt worden ter rechtvaardiging van beleid en faciliteiten die buiten het bereik liggen van het meer gangbare concept ‘rechtvaardigheid’. Zoals publieke infrastructuur, een hoogwaardig kunstaanbod, het onthullen van staatsgeheimen die misstanden bij de overheid aantonen en nog veel meer.

Het algemeen belang opgeven zou dan ook leiden tot een verarming van ons morele discours. Maar als we het concept willen blijven gebruiken, dan moeten we wel steeds verduidelijken wiens belang we in gedachten hebben wanneer we spreken over het algemeen belang.