Door Roël Van 't Slot (auteur)
“Dat heb gestaan op Facebook!” Het is de legendarische bronvermelding van een vrouw die een interviewer vertelt over haar zorgen. Dat die uitspraak vraagt om een serieuze doordenking van de invloed van internetplatforms op democratie wordt duidelijk in de bundel Doen, Durven of de Waarheid?
In deze boeiende bundel houden denkers uit verschillende disciplines zich bezig met de vraag: “Wat is de invloed van digitale platforms op de kwaliteit van processen van waarheidsvinding in de democratie?”
Wie zich afvraagt hoe actueel de vraagstelling is, hoeft maar even op internet rond te scrollen
Is er dan een spanning tussen internetplatforms (zoals Facebook en Instagram) en de democratie? Daar lijkt het op. Nepnieuws en ‘alternatieve feiten’ tieren er welig. En om het nog moeilijker te maken: het verbieden of controleren ervan werpt weer nieuwe problemen op. Kortom: het is hoog tijd voor stevige reflectie.
Wie zich afvraagt hoe actueel de vraagstelling is, hoeft maar even op internet rond te scrollen. Een recent voorbeeld: Doutzen Kroes maakt ‘na urenlang onderzoek’ op Instagram haar twijfels over de coronamaatregelen kenbaar.
Vrijheid van meningsuiting is een groot goed. De vrije toegang tot informatie over de corona-aanpak en de mogelijkheid om de macht te bekritiseren, is dat ook. Maar is het wenselijk dat iemand met zoveel invloed, maar zonder relevante expertise, posts plaats die het coronabeleid zo ondermijnen? Voor een goed werkende democratie is het belangrijk dat niemand de mond wordt gesnoerd, maar ook dat de waarheid prevaleert. Gaat dit wel samen?
De redactie van deze bundel heeft vijftien essays over deze thematiek ondergebracht in drie hoofdthema’s. Laten we deze eens nader bekijken.
Vorm beïnvloedt de inhoud
Waarheidsvinding in de democratie
De bundel opent met de stelling dat het uitmaakt waar een debat wordt gevoerd. Vorm beïnvloedt namelijk inhoud.
Wat betekent dat in ‘een platformdemocratie’? Het platform (bijvoorbeeld Instagram) is de vorm, het debat (de post) is de inhoud. Maar de vorm is nooit neutraal. Die is ontworpen om jou zo lang mogelijk door te laten scrollen en daardoor reclame-inkomsten te genereren. Dat moet gevolgen hebben voor de inhoud en voor de democratie.
Digitalisering lijkt een goede ontwikkeling voor de democratie: dankzij het internet heb je toegang tot alle informatie en kun je overal je mening geven. Haye Hazenberg laat in zijn essay zien hoe waarheidsvinding juist door het internet toch verstoord kan worden. We nemen steeds minder de tijd om na te denken over wat we posten. En luisteren we nog wel naar wat die ander zegt?
Aan het eind van het eerste deel weten we: digitale platforms hebben ‘de vorm’ veranderd en dat doet iets met de boodschap. Door de snelle opkomst van deze platforms is de verandering ook nog eens in een sneltreinvaart gegaan. Hoe zorgen we ervoor dat er nog ‘plekken van ontmoeting en bezinning’ zijn? En wat voor soort burger hebben we nodig voor een goed werkende democratie?
Kritisch burgerschap
De democratie heeft het nodig dat burgers kritisch betrokken kunnen zijn. Om politieke voorkeuren te vormen moet iemand zich goed kunnen informeren. Maar hoe doe je dat als je niet weet of je nepnieuws leest?
In Nederland valt het mee
En hoe werkt dat als algoritmes zorgen dat jij op social media alleen posts ziet waar jij het mee eens bent? En wat doe je met het gegeven dat ons brein zo werkt dat we het gemakkelijkst datgene onthouden wat in ons straatje past? Het democratisch ideaal van de kritische burger lijkt mijlenver weg.
Gelukkig kunnen we opgelucht ademhalen, want in Nederland valt het mee. Nederlanders blijken nog verschillende (online en offline) media tot zich te nemen. Zo kijkt een ruime meerderheid van de Nederlandse bevolking wekelijks naar het NOS-Journaal of naar het RTL-Nieuws.
Dat is maar goed ook, want ‘vorming’ blijkt nog niet zo gemakkelijk. We zijn niet goed in staat om betrouwbaar nieuws van nepnieuws te onderscheiden.
Daarom worden in de essays verschillende voorstellen gedaan om mensen te trainen in het herkennen van nepnieuws. Ook leren we uit een interessant essay van Sophie van der Zee dat de mens er niet alleen voor staat: programma’s voor online leugendetectie, op basis van taalanalyse, kunnen ons helpen. Technologie is dus deel van het probleem, maar kan ons er ook mee helpen omgaan.
Wie data heeft, heeft macht
Beïnvloeding op digitale platforms
In dit leerzame en laatste deel wordt uitgelegd hoe beïnvloeding via digitale platforms werkt. In twee essays krijgt de lezer uitgelegd wat microtargeting precies is en hoe het werkt. Microtargeting is het versturen van op maat gemaakte advertenties. Zo kunnen adverteerders (bijvoorbeeld politieke partijen) hun reclames zo precies mogelijk versturen. Wat hiervoor nodig is: data. Zoveel mogelijk. Wie data heeft, heeft macht.
Als Google alle data over iemand heeft, waarom zouden we iemand dan nog serieus nemen als deze iets over zichzelf beweert? Fleur Jongepier nuanceert dit beeld. Er is altijd nog zoiets als een ‘eerste persoonsautoriteit’. Sommige kennis heeft iemand alleen over zichzelf en is niet af te leiden uit data die over iemand beschikbaar is. Jij kent bijvoorbeeld je eigen intenties beter dan Google.
Aan het eind van dit laatste thema weten we hoe beïnvloeding op platforms werkt. Ook hebben we kennisgemaakt met maatregelen die zouden kunnen helpen om politieke beïnvloeding goed te reguleren.
De bundel is meer dan een alarmbel
Moet je dit lezen?
De bundel Doen, Durven of de Waarheid? is interessant en de komst hiervan voelt hoognodig aan. Wie de bundel doorleest, krijgt een prachtig beeld geschetst van hoe platforms en democratie op elkaar in kunnen werken.
Door de verschillende disciplines waar de bijdragers vandaan komen, krijgt de lezer een volledig beeld van de discussie. De bundel is meer dan een alarmbel, want telkens wordt ‘het grote gevaar’ teruggebracht tot reële proporties. Daarbij verzuimen de schrijvers zelden om een suggestie voor een oplossing aan te dragen.
De vijftien losse bijdragen zijn goed los van elkaar te lezen. Dat heeft ook een schaduwkant. Wie de bundel van voren naar achteren leest, zal soms even moeten slikken wanneer alweer het Twittergedrag van Trump en de invloed van het internet op de Brexit-uitslag als voorbeelden worden gebruikt. Ook voelt het alsof de titel wat gezocht is. Het zijn twee puntjes die door de interessante en leerzame inhoud van de essays van harte worden gecompenseerd.
De bundel slaagt ruimschoots in het doel om verdieping en nuance te bieden in deze discussie. Facebook hoeft niet de ondergang van de democratie te betekenen, maar dat we huiswerk hebben is duidelijk.
In de politiek van het neoliberalisme, dat in USA en GB is ontwikkeld tot waar we nu staan, zijn het de bedrijven die centraal staan. Het uitgedragen idee is: zij maken de economie en dus de banen en dus de welvaart.
De echte idee is: geld verdienen staat centraal en daarin staan de overheid, de maatschappij en de democratie vooral in de weg, als het goed gaat, en moet de overheid ons helpen als het slecht gaat.
De grote techbedrijven en de oude multinationals, zijn niet gericht op democratie, rechtsstaat en bescherming van de burger. Zij gebruiken, misbruiken dit of omzeilen dit waar nodig om hun verdienmodel te maximaliseren. Misbruik is een primair en succesvol middel tot neoliberaal succes.
Zolang grote politieke partijen en hun achterban hierin geloven als ideaal maatschappijbeeld, zal de democratie verder worden ondermijnd. We zien nu dat in USA de democratie en de rechtsstaat stap voor stap wordt afgeschaft. Grote landen als China en Rusland zijn hierin al veel verder. Ook GB is in ditzelfde proces beland.
Dat betekent dat de grootmachten de democratie en de rechtstaat niet (meer) ondersteunen, en dat de EU de druk zal voelen hierin mee te gaan.
We zien momenteel in EU dat bepaalde landen de grote landen hierin volgen. Een tegenbeweging is ook zichtbaar: de Europese commissie en het Europees parlement wil duidelijk tegenspel bieden aan deze tendens, maar zal daarmee in conflict raken met de grote krachten in de wereld en onderwerp worden van manipulatie.
Hierin spelen de ondemocratische stoottroepen van het neoliberalisme, zoals boven genoemd een hoofdrol.
De EU is krachtig genoeg om tegenspel te bieden door vergaande regels op te stellen, zoals: privacybescherming, fact checking, verbod op verspreiding van bepaalde typen leugens die de maatschappij ondergraven, haat zaaien en racisme etc. De democratie moet beschermd worden.
Daarmee zoekt zij echter de confrontatie op, en de EU landen moeten dit volmondig steunen om de EU vooral een waardenmaatschappij te doen zijn, en niet af te glijden in dictatuur met onveiligheid voor burgers. Zo niet dan worden wij opgeslokt door machtige systemen die ons wegbuldozeren.
Wij moeten snel terug van het neoliberalisme naar een moderne vorm van het Rijnlands model en ons omslachtige poldermodel koesteren om de compromissen te vinden die nodig zijn voor draagvlak en toekomst. Op basis van de feiten, het debat en de inleving in het belang van de ander. Daarin past meer collectief denken en handelen, meer coöperatieve structuren, beperking van de marktwerking waar het de maatschappij uitholt, en een ontgifting van het neoliberalisme. Het zal moeten worden bevochten daar onze tegenstanders andere plannen hebben..