Door Jan Willem Wieland (Universitair docent Vrije Universiteit Amsterdam)
“Vlieg niet, want vliegen laat zien dat je onverschillig staat tegenover klimaatverandering.”
Vergelijk: feest niet, want feesten in tijden van corona geeft een signaal af dat het je allemaal niet zo kan interesseren. Als je feest, geef je geen blijk van medeleven met de mensen die onder het virus lijden.
Hoezo staat een weekendretourtje Spanje gelijk aan het dragen van een spandoek “I DON’T CARE”?
Je kunt natuurlijk onverschillig staan tegenover onverschilligheid. Dat het je niets kan interesseren dat je zo’n signaal af zou geven. Maar ik ga deze move parkeren. Als vliegen een signaal van onverschilligheid tegenover klimaatschade afgeeft, dan – laten we dat hier aannemen – moeten we het niet doen.
Wat ik mij afvraag is of vliegen zo’n boodschap tentoonspreidt. Hoezo staat een weekendretourtje Spanje gelijk aan het dragen van een spandoek “I DON’T CARE”?
Stel dat iemand als volgt redeneert:
“Als ik dat retourtje niet koop, dan boekt iemand anders de stoel wel, of anders blijft hij leeg. Het vliegtuig vliegt toch wel. Ik heb dus geen invloed op het vertrekken van de vlucht en de klimaatschade die daarmee gepaard gaat. Ergo: door dat retourtje te boeken geef ik géén signaal van onverschilligheid af.
De laatste stap lijkt mij niet steekhoudend, maar wat kan ik tegen zo iemand zeggen?
Drie reacties
(1) Vliegen tijdens een klimaatcrisis of feesten tijdens corona is als stiekem kattenfilmpjes bekijken op YouTube tijdens een begrafenisdienst (aldus Bramble). Zoiets doe je niet. Je mag dan de klimaatcrisis (of de corona-uitbraak) niet hebben veroorzaakt, je gaat je niet zitten vermaken terwijl anderen lijden en verdriet hebben. Je bent onverschillig, en hebt je emotionele huishouding niet op orde.
(2) Een “schijt-aan-coronafeest” wordt in het coronawoordenboek gedefinieerd als “een feest georganiseerd en bezocht door mensen die het coronavirus en een lockdown ten gevolge van een grootschalige corona-uitbraak niet serieus willen nemen”. Op gelijksoortige wijze kunnen we vliegvakanties (of andere overbodige vluchten) definiëren als ‘vluchten gemaakt door mensen die onverschillig staan tegenover klimaatverandering’.
Genieten van een zonnige zomer betekent niet automatisch dat je niets geeft om klimaatschade
(3) Als ik dat retourtje boek, heb ik wellicht geen invloed op het vertrekken van de betreffende vlucht, maar ik word daarmee wel één van die mensen die tezamen het vliegtuig laat vliegen. Ik wil geen onderdeel uitmaken van de groep mensen die klimaatschade teweegbrengt. Tot zo’n groep behoren zou een signaal van onverschilligheid afgeven.
Mijns inziens zijn de eerste twee reacties ontoereikend, maar is de derde veelbelovend.
Emoties
Zijn vliegers onverschillig omdat ze een ontoereikende emotionele verhouding tot klimaatschade hebben?
Ik heb me in het pre-corona tijdperk vermaakt op een feest terwijl anderen op hetzelfde moment ten onder gingen aan armoede. Stak ik mijn middelvinger naar ze op?
Wellicht. Maar de verklaring van die middelvinger kan niet enkel zijn dat ik me vermaak terwijl anderen elders dat niet doen – d.w.z. als hun lijden in geen enkele oorzakelijke relatie staat tot mijn vermaak. Dan zouden we onze emotionele huishouding radicaal moeten bijstellen.
De verklaring lijkt me eerder dat ik onderdeel ben van de groep van mensen die rustig martini zit te drinken en het nalaat anderen te helpen. Ik moet geen gouden mondmasker willen van 1,5 miljoen dollar, terwijl ik met dat geld heel veel maskers kan kopen voor het zorgpersoneel.
De ‘anti-coronaparties’ hadden de boodschap: “Wij gaan niet akkoord met de inperkingen op onze vrijheid.”
Maar mensen mogen bijvoorbeeld best genieten van de lockdown, als ze daarmee de rust vinden om meer tijd te besteden aan zaken waar ze niet aan toekwamen (hun gezin, tuinieren, seks, koken, etc.) en die ze weer in kunnen zetten om hun werk in de zorg, of het onderwijs, of waar dan ook, vol te houden. Dat is geen middelvinger.
Zo ook betekent genieten van een zonnige zomer niet automatisch dat je niets geeft om klimaatschade.
Conventies
Zijn vliegers dan onverschillig omdat we dat zo hebben afgesproken?
Neem middelvingers. Tegenwoordig betekent het opsteken ervan ‘fuck you’ en is het beledigend bedoeld. Maar deze betekenis voert terug op een sociale conventie, en had ook net zo goed ‘love you’ kunnen zijn.
De eerste feesten tijdens de lockdown (soms ‘anti-coronaparties’ genoemd) hadden de boodschap: “Wij gaan niet akkoord met de lockdown, en de inperkingen op onze vrijheid.” Maar ze hadden deze boodschap enkel omdat de feestvierders deze expliciet meegaven.
Vliegers geven zulke ondertitels doorgaans niet. Ze stellen niet expliciet lak te hebben aan het klimaat. Er zal een enkeling tussen zitten die toegeeft dat het hem of haar allemaal niets kan interesseren, maar veel anderen zullen dat niet doen.
De feesten na de eerste golf (niet alleen de illegale raves, maar vooral familiebijeenkomsten en bruiloften) werden door het zorgpersoneel geïnterpreteerd als stank voor dank. Maar hoe kwamen ze aan die interpretatie?
Denk terug aan het landelijk applaus op 17 maart. De boodschap daarvan – een steunbetuiging aan de helden in de zorg – kreeg in de dagen daarvoor gestalte in de (internationale) politiek en media. Het applaus werd later als hypocriet beschouwd omdat mensen minder afstand gingen houden (en omdat er geen loonsverhoging op volgde). Het applaus verloor haar breed gedragen betekenis.
Als je vliegt, behoor je tot de groep van mensen die het klimaat hebben vernield
Zou vliegen ook op zo’n manier haar boodschap kunnen verkrijgen en verliezen? Dat lijkt me niet aannemelijk. Zoals er geen louter conventionele relatie bestaat tussen feesten en het verspreiden van het virus, of tussen vliegen en klimaatschade, bestaat er geen louter conventionele relatie tussen vliegen en de boodschap ‘I DON’T CARE’.
Participatie
Hoe komt zo’n boodschap dan wél tot stand?
Participatie. Als je naar een feest gaat, dan doe je mee in de groep van mensen die gezamenlijk het virus verspreiden (of in ieder geval het risico nemen het te verspreiden). Door mee te doen geef je de boodschap af onvoldoende te geven om de mensen die er ziek van zullen worden, om het zorgpersoneel dat vervolgens overuren moet draaien, om de mensen die mentaal slecht tegen de lockdown bestand zijn, om diegenen die hun baan verliezen, etc.
Zo ook: als je vliegt, behoor je tot de groep van mensen die het klimaat hebben vernield. Je mag dan geen invloed hebben op het vertrekken van de vlucht, de groep waarin je meedoet heeft dat wel. Immers, als niemand zou boeken, zou de vlucht niet vertrekken. Als je toch boekt, ben je één van hen, en zeg je – impliciet – “het klimaat zal me een worst wezen”.
En wat geldt voor vliegen, geldt voor stemmen op politici die de vliegindustrie promoten, andere klimaatvervuilende activiteiten en het ‘drinken van martini’, d.w.z. deelnemen aan een groep mensen die gezamenlijk als toeschouwer het klimaat ten onder laat gaan.
Verder lezen
Wieland & Van Oeveren 2020, ‘Participation and superfluity’, in Journal of Moral Philosophy.
Als we alle bekende en effectieve maatregelen tegen klimaatopwarming zouden nemen, behalve het tegengaan van vliegen, dan zou de klimaatbeheersing hiermee zeer gebaat zijn. Het gaat dus niet om het vliegen, maar om een totale gedragswijziging van de mensheid, ten gunste van het klimaat. Evenzo van het milieu en de natuur, corona, armoede, gezondheid, mensenrechten, discriminatie, dierenleed, uitbuiting en nog een aantal van onze grote algemene problemen.
Maar aandacht voor de afzonderlijke effectieve acties is natuurlijk goed, alsook draagvlak daarvoor door communicatie, politieke wil en daadkracht, leiderschap, toekomstvisie en hoop. En de massa die zich nu eens niet meer als domme, kortzichtige massa, maar als verantwoordelijke burgers gaan gedragen. Inderdaad, om te beginnen in het stemhokje.
Volgens mij is filosoferen over wel of niet vliegen wegens klimaatschade een dubbel luxeprobleem, dat blijkbaar moet dienen om de levensbedreigende problemen van iedereen onder mat te vegen. Want niet alleen zijn er miljarden mensen op deze planeet die nooit een vliegtuig zullen kúnnen instappen, hun hele leven lang, omdat ze ook door lustige vliegers en hun vliegende filosofen veroordeeld zijn en blijven tot een leven in armoede. Als ze er niet kunnen instappen zullen ze er ook nooit fatsoenlijk over kunnen filosoferen, omdat hun de ervaring ontbreekt. Laat staan dat dakloze kinderen of wegterende oudjes in Corona-sloppenwijken de tijd, de zin of het nut zouden vinden om zich daar mee bezig te houden, in hun dagelijkse, dodelijke strijd om te overleven.
Op dezelfde manier zullen de zwevende vliegers en hun zwevende Coronafilosofen nooit enige notie kúnnen hebben van de vernoemde strijd en de samenhang met henzelf, tenzij ze zelf een aantal jaren in sloppenwijken gaan leven. Er is mij geen enkele filosoof bekend die dat laatste deed om de vernoemde samenhang filosofisch te onderzoeken, in plaats van er op los te filosoferen zonder enige coherentie, zonder realiteitszin, en zonder een bewustzijn dat één seconde uitstijgt boven de even verwerpelijke, veilige als verborgen grenzen van een luxeleventje.
Mocht er tot slot één filosoof zijn die dat experiment alsnog waagt, om de ware toedracht van dit luxeprobleem filosofisch te ontmaskeren, dan zal het snel afgelopen zijn met filosoferen vrees ik. Hij zal het niet overleven, en zij ook niet.
Toegevoegd stel ik voor om 5 niveaus van filosofische coherentie te onderscheiden : private coherentie en sociale coherentie, gevolgd door mondiale, kosmologische en ware coherentie. De laatsten zullen de eersten zijn, indien universele coherentie wordt vervangen door oneindige coherentie.