Door Nina Tesselaar (Research master student, Radboud Universiteit Nijmegen)

Foto’s: Anna Trap

“Ik ben sinds corona zo dankbaar geworden voor de natuur,” zei een goede vriend laatst tegen mij. We maakten een avondwandelingetje door Utrecht, waarbij we onhandig probeerden anderhalve meter afstand van elkaar te houden.

Het geluid van vogeltjes, de ritselende blaadjes in de wind – hij vertelde dat hij de natuur veel scherper ervaarde dan voorheen. Ook ik voel sinds corona een waardering voor de natuur die intenser lijkt dan eerder. Buiten zijn is nu eenmaal geen vanzelfsprekendheid meer. Maar of ik ook dankbaar ben voor de natuur?

Op de hoogte blijven? Volg ons op Twitter, Facebook en Instagram.

Wat betekent het eigenlijk om dankbaar te zijn? Volgens filosoof Tony Manela kun je twee soorten dankbaarheid van elkaar onderscheiden: je kunt iemand dankbaar zijn, en je kunt dankbaar zijn voor iets. In de Engelse taal is dit onderscheid duidelijker: to be grateful to, en to be grateful for

Als we de natuur dankbaar kunnen zijn, zullen we misschien sneller iets terugdoen

In het eerste geval van dankbaarheid heeft iemand je iets gegeven waar je een voordeel uit haalt. Een vriend helpt je bijvoorbeeld uit de brand door je geld te lenen, of je buurman haalt boodschappen voor je omdat je in quarantaine zit.

Volgens Manela ontstaan uit deze vorm van dankbaarheid bepaalde morele overtuigingen en handelingen. Als je iemand dankbaar bent, dan zul je bijvoorbeeld in de toekomst eerder bereid zijn om diegene te helpen of een wederdienst te bewijzen. Daarnaast leidt het tot een hogere waardering voor de persoon die iets voor je heeft gedaan.

Een voorwaarde voor deze vorm van dankbaarheid is dat diegene ook de intentie had om jou iets te geven. Het kan bijvoorbeeld een ongemakkelijke situatie opleveren als je iemand bedankt voor een cadeau dat niet voor jou was bedoeld. Dankbaarheid – to be grateful to – is dus alleen op zijn plaats wanneer iemand ook echt de bedoeling had om jou te helpen. 

Probeer je kamerplant maar eens te bedanken omdat ze nieuwe blaadjes heeft aangemaakt

In het tweede geval van dankbaarheid ben je dankbaar voor een bepaalde situatie. Deze dankbaarheid is veel algemener: je kunt bijvoorbeeld dankbaar zijn dat je lieve vrienden hebt, of dat je een mooie zonsondergang hebt gezien. Deze vorm van dankbaarheid staat daarom gelijk aan een gevoel van blijdschap of waardering.

Hoe zit het dan met de natuur? We kunnen in ieder geval dankbaar zijn voor de natuur, omdat we haar kunnen waarderen. Maar als we kunnen beargumenteren dat we de natuur ook dankbaar kunnen zijn in de vorm van grateful to, dan zijn we misschien sneller geneigd om iets terug te doen voor de natuur en voorzichtiger met haar om te gaan. Dat is, gezien de huidige klimaatcrisis, geen slecht idee.

Wel waarderen, maar niet dankbaar

Verrassend genoeg beargumenteert Manela juist dat we de natuur niet dankbaar kunnen zijn. Hij stelt dat de natuur geen intenties kan hebben, laat staan de intentie om ons te helpen of ons een plezier te doen.

Natuurlijk halen we veel voordelen uit de natuur: door gewassen te verbouwen kunnen we eten, en dankzij water en zuurstof kunnen we leven. Maar volgens Manela is het misplaatst om te denken dat de natuur dit speciaal voor ons doet.

Probeer je kamerplant maar eens te bedanken omdat ze nieuwe blaadjes heeft aangemaakt. Niet alleen voelt dat ongemakkelijk, maar in het bovennatuurlijke geval dat je plant had kunnen antwoorden, had ze vast gezegd: “Pardon? Hoezo denk je dat ik dat voor jou heb gedaan?” Je kamerplant zorgt er weliswaar voor dat je blijdschap voelt en dat het saaie hoekje in de woonkamer is opgefleurd, maar dankbaarheid lijkt niet helemaal op zijn plaats.

Manela gaat ervan uit dat de natuur een willoze machine is

Toch hoeven we het niet eens te zijn met Manela. Om te beweren dat de mens de natuur niet dankbaar kan zijn, moet hij namelijk een strikt onderscheid maken tussen de mens en de natuur: de natuur kan geen intenties hebben en de mens wel. Maar als de mens wezenlijk anders is dan de natuur, hoe kan Manela dat dan weten?

Het strikte onderscheid dat Manela maakt tussen de mens en de natuur getuigt van antropocentrisme: het idee dat de mens het meest superieure wezen op aarde is. Manela gaat ervan uit dat de natuur een willoze machine is, waarvan de mens precies kan uitvogelen hoe die werkt. Als we de natuur op die manier bekijken, is het inderdaad vreemd om haar dankbaar te zijn.

Voorbij antropocentrisme

Volgens Wael Hallaq, professor in Islamitisch recht, loopt het filosofische debat over dankbaarheid voor de natuur op een dood spoor. Hij stelt dat het zinloos is om rationele argumenten te geven voor (of tegen) het idee dat we de natuur dankbaar kunnen zijn. Het probleem zit hem namelijk niet in de kwaliteit van de argumenten, maar in de aanname van het antropocentrisme dat de mens fundamenteel anders is dan de natuur.

Antropocentrisme heeft volgens Hallaq een specifieke West-Europese geschiedenis. Het idee dat de mens superieur is aan de natuur en andere levende wezens begon al tijdens de eerste koloniale bezettingen in de 15e eeuw en kwam later tijdens de Verlichting tot volle wasdom. Dankzij kolonialisme en kapitalisme werd deze antropocentrische manier van denken verspreid over de wereld.

De Westerse wetenschap moet zich verdiepen in tradities en religies die afwijken van het antropocentrische gedachtegoed

Hallaq wijst erop dat er nog steeds veel niet-Westerse spirituele en religieuze tradities bestaan waarin het juist vanzelfsprekend is om de natuur dankbaar te zijn. In die tradities staat de mens niet tegenover de natuur, maar is alles in de wereld onderdeel van één kosmisch geheel.

Mensen kunnen dat kosmische geheel niet doorgronden: ze zijn onderdeel van iets dat groter is dan zijzelf. Daar gaat een bepaalde bescheidenheid van uit. Is het niet vanuit die bescheidenheid dat we de natuur wél dankbaar kunnen zijn?

Om die vraag te kunnen beantwoorden moet de Westerse wetenschap zich volgens Hallaq eerst verdiepen in tradities en religies die afwijken van het heersende antropocentrische gedachtegoed.

Hallaq leert ons zo ook kritisch te reflecteren op de denkkaders waarbinnen bepaalde argumenten ontstaan. Het argument van Manela klinkt in de eerste instantie overtuigend, maar het komt voort uit een wereldbeeld waar we vanaf moeten.

Dat betekent niet per se dat we onze kamerplanten persoonlijk moeten gaan bedanken. Het betekent wél dat we ons moeten openstellen voor een wereldbeeld waarin het antwoord op de vraag ‘Kunnen we de natuur dankbaar zijn?’ een vanzelfsprekend en volmondig ‘Ja!’ is.

Verder lezen

Wael Hallaq. 2018. Restating Orientalism. Columbia University Press, 2018.

Tony Manela. 2018. “Gratitude to Nature.” Environmental Values 27, pp. 623-644. 

Vond je dit een goed artikel? Bij Nader Inzien zet zich in voor de verspreiding van serieuze filosofische kennis en analyse. We kunnen het platform draaiende houden dankzij de inzet van vrijwillige auteurs en redacteuren en de steun van lezers zoals jij. Word daarom vriend van BNI of steun ons met een donatie.

Meer:

Volg ons op

TwitterInstagramFacebook

Op de hoogte blijven per mail?

Wanneer wil je een e-mail ontvangen?

Steun ons

Doneer Word vriend