Door Jan Willem Wieland (Universitair docent Vrije Universiteit Amsterdam)

“Ik hoef niet minder te vliegen, want het maakt toch geen verschil.” “Je moet wél minder vliegen, want het maak wel degelijk een verschil.” Twee tegenovergestelde posities, die niet allebei kunnen kloppen. Wie heeft er gelijk?

Niemand. Beide kanten gaan wat mij betreft de mist in. Je moet minder vliegen, maar niet omdat het een verschil zou maken.

De besmettingstheorie

We kennen de discussie allemaal. Vul voor ‘minder vliegen’ andere zaken in als ‘minder vlees eten’, ‘groene energie nemen’, ‘je geld zetten op banken die enkel investeren in duurzame projecten’, ‘duurzamere producten aanschaffen’, ‘protesteren tegen slecht klimaatbeleid’, ‘stemmen op beter beleid’, etc.

Klimaatactivisten wijzen erop dat jouw gedrag wel degelijk een verschil maakt. Jelmer Mommers spreekt in Hoe gaan we dat uitleggen over “de grote kracht van het kleine verschil”.

Rutger Bregman verdedigde onlangs in De Correspondent de ‘besmettingstheorie’, die zegt dat “als je vandaag een vegaschnitzel koopt of aan een klimaatdemonstratie meedoet, je ook mensen beïnvloedt die je nooit zult ontmoeten”. Hij schrijft zelfs: “Eigenlijk moet je een hyperindividualistisch mensbeeld hebben om te denken dat je als individu geen verschil kunt maken.”

Klimaatschade hangt af van wat grote groepen individuen doen en niet van wat ik doe

Heel mooi als jouw zonnepanelen je buren hebben geïnspireerd om ook zonnepanelen te nemen. Leuk als jij je collega’s hebt kunnen overtuigen om over te stappen op een duurzamer pensioenfonds. Of dat Greta haar moeder heeft weten te overtuigen om vegan te worden.

Echter is dat niet het verschil dat we zoeken. Het verschil dat we zoeken is een verschil in klimaatschade. Dat er door jouw gedrag minder mensen zullen lijden aan droogte, overstromingen en extreem weer. En dat verschil is simpelweg onwaarschijnlijk.

De besmettingstheorie kan best kloppen, maar alleen maar anderen besmetten – zonder dat iemand minder aan klimaatschade zal lijden – is niet het doel waar we het voor zouden moeten doen.

Tragedie

Wellicht heb je de term ‘the tragedy of the commons’ wel eens ergens opgepikt. Maar het is belangrijk om te zien wat die tragedie nu precies is.

In één zin: wat de uitkomst qua klimaatschade ook zou mogen zijn, voor mijzelf is het sowieso het beste mijn gedrag niet aan te passen.

Ga maar na: er zijn twee mogelijke scenario’s: (A) genoeg mensen blijven lekker doorgaan met hun comfortabele leven dat ze gewend zijn (vliegen, vlees eten, etc.), ofwel (B) genoeg mensen passen hun gedrag aan.

Als scenario (A) optreedt (waar te weinig mensen hun gedrag aanpassen), heb ik twee keuzes: ook lekker door blijven gaan net zoals iedereen, of mijn gedrag aanpassen.

In dit geval zou ik voor niets mijn gedrag aanpassen. Er is hier hoe dan ook klimaatschade, en ik zou alleen maar geld en moeite verspillen. Waarom dan nog die hamburger laten staan? Waarom nog overschakelen op duurzame energie als dat duurder uitpakt?

We boeken dat vliegtuig niet en toch wordt de klimaatschade er geen millimeter kleiner door

Als scenario (B) optreedt (waar genoeg mensen hun gedrag aanpassen), heb ik weer dezelfde keuze: lekker door blijven gaan, of ook mijn gedrag aanpassen.

In dit geval is het voor mij nog steeds beter om mijn gedrag niet aan te passen. Klimaatschade wordt hier hoe dan ook voorkomen, en ik maak alleen onnodige kosten met mijn goede bedoelingen. Als er genoeg anderen hun uitstoot reduceren, zullen er door mijn vakantievlucht of hamburger niet meer mensen lijden aan klimaatschade.

Kortom, in beide gevallen is het voor mij beter om niets te doen. Welnu: precies dezelfde redenering gaat op voor alle andere individuen. En als we allemaal niets doen, komen we terecht in scenario (A). Dat is de tragiek.

Belangrijk: het probleem is niet dat klimaatschade mij niet boeit. Integendeel: I care quite a bit. Het probleem is dat klimaatschade afhangt van wat hele grote groepen individuen doen, en niet van wat ik doe.

Mommers onderschrijft dit punt: “Als je puur naar de cijfers kijkt maakt het niets uit of jij wel of geen CO₂ uitstoot voorkomt, want je bijdrage is hoe dan ook verwaarloosbaar op een totaal van nu 7,7 miljard mensen.”

Maar dat is precies het punt: het gáát om de cijfers. Of beter: het gaat om de feitelijke impact die jij hebt op het klimaat. Niet om de impact op de cirkel mensen die jij kent, en of jij erin slaagt je moeder te overtuigen om enkel planten te eten.

Wat als je nu heel veel mensen kent? Stel Rutte organiseert een persconferentie waarin hij iedereen oproept zijn en haar verantwoordelijkheid te nemen in betrekking tot klimaatverandering (met een bijbehorende routekaart). Of beter: stel je voor dat Trump dat doet. Trump moedigt iedereen aan plant-based burgers te eten omdat dat nu eenmaal past bij de Amerikaanse identiteit.

Je maakt een ongerechtvaardigde uitzondering voor jezelf door je eigen uitstoot niet drastisch omlaag te brengen

Wat geldt voor Trump geldt ook voor influencers en journalisten. De stukken in De Correspondent bereiken een behoorlijk publiek (60k lezers), en ik kan me zo voorstellen dat Mommers, Bregman en co een groot deel van deze lezers over de drempel kunnen helpen, en aan kunnen zetten tot klimaatactivisme of motiveren tot het volhouden daarvan.

Maar hieruit volgt hoogstens dat Mommers en Bregman reden hebben tot activisme (specifiek: stukken schrijven), niet wij. Wat wij doen, heeft nul impact.

We boeken dat vliegtuig niet, of laten die hamburger staan, en de klimaatschade wordt er geen millimeter kleiner door. Ook als we ons hele leven plant-based doorbrengen en een paar anderen besmetten met datzelfde gedrag, wordt er alleen maar meer vlees gegeten. En mocht de daling op een gegeven moment toch inzetten, dan is het nog maar de vraag hoe die zich vertaalt naar een daling in klimaatschade.

Denken dat je met jouw gedrag een keten in gang zet, in de richting van een betere wereld, is in het beste geval ijdele hoop.

Je maakt geen verschil, nou en?

Dus niet alle kleine beetjes helpen. Sterker nog: alle kleine beetjes helpen voor zich genomen allemaal niets. Welke conclusie trekken we daaruit?

Dat Shell en KLM het maar moeten oplossen? Of de overheid? Dat misschien ook. Maar dat zeker niet alleen. Je moet nog steeds die vlucht niet boeken, of die hamburger bestellen, enzovoorts.

Dit ontdekte ook Immanuel Kant, in iets andere vorm, en alweer wat eeuwen geleden.

Stel je voor dat je geld van Johnny af kan troggelen door hem te beloven dat je het snel terug zult betalen, terwijl je dat helemaal niet van plan bent. Stel je ook even voor dat Johnny het geld wel kan missen, en verder nogal vergeetachtig is, zodat het niemand op zal vallen dat je hebt gelogen. Jouw leugen maakt in zo’n situatie geen enkel verschil; het levert je enkel geld op.

Toch moet je het volgens Kant niet doen.

Waarom niet? Liegen om geld af te troggelen is niet – daar komt ‘ie – universaliseerbaar. Als iedereen zou liegen, dan zou niemand elkaar meer vertrouwen, en dan zou je ook niet meer geld af kunnen troggelen met een leugentje. Je wil graag dat anderen jou wél geloven, en gaat er dus van uit dat anderen anders handelen dan jij. Je veronderstelt dat je belangrijker bent dat anderen. Maar dat ben je niet.

We moeten minder vliegen zelfs al maakt dat geen verschil

Als Kants voorbeeld niet overtuigt, denk dan aan het betalen van belasting. Het probleem is precies zoals eerder. Zelfs als je heel graag wilt dat er publieke goederen zijn (dijken, wegen, drinkwater, gezondheidszorg, onderwijs, en zoveel meer), is het altijd voordeliger voor jou om er niet zelf aan bij te dragen (ga zelf na op basis van de tabel hieronder). Maar dezelfde redenering gaat voor iedereen op. En als iedereen belasting ontwijkt, zijn er geen publieke goederen. Tragedie!

Waarom zou je belasting betalen, ook al maakt dat geen verschil? Omdat belasting ontwijken niet universaliseerbaar is. Als iedereen belasting zou ontwijken, zouden er geen collectieve goederen zijn. Maar die wil je zeer zeker wel. Je profiteert dagelijks van de dijken, van de wegen, van het drinkwater, enzovoort. Kortom, je wilt dat anderen wél belasting betalen, en daarmee stel je jezelf weer boven anderen.

Zo ook met vliegen, vlees eten, enzovoort. In een wereld waarin iedereen al eeuwen door is gegaan met meer en meer CO₂ uitstoten, zou je zelf lijden aan de gevolgen van ernstige klimaatschade. Je zou willen dat voorgaande generaties hun uitstoot wél verminderd hadden. Je maakt een uitzondering voor jezelf door je eigen uitstoot niet drastisch omlaag te brengen.

De Kantiaanse wending

Het is misschien lastig te bevatten. Het is zo vanzelfsprekend om te denken dat je alleen iets moet doen of laten als het iets oplevert. “Dus we moeten wel minder vliegen ook al maakt dat geen verschil?” Exact.