Door Annemarie Bijloos (Docent filosofie)

”Kabinet kiest voor meer risico,” kopte NRC op woensdag 24 februari. Meer risico? Het is maar hoe je het bekijkt. 

Neem mijn kapper Wilco: de deuren van zijn salon zijn al maanden dicht. In zijn geval leiden versoepelingen van de coronamaatregelen tot een verhoogd risico op besmetting, maar tegelijkertijd ook tot minder risico op faillissement.

Of de middelbare scholieren die ik filosofieles geef: zij kijken scheel van de videolessen en hun motivatie is tot onder het vriespunt gedaald – en dat in de lente. Ook voor hen geldt: meer risico op corona, minder risico op zakken voor hun eindexamen, eenzaamheid en somberheid.

Meer risico? Het is maar hoe je het bekijkt 

Die krantenkop is dus misleidend. Want als risico de kans op schade is, dan kiest het kabinet wellicht op een aantal vlakken voor meer risico – besmettingen en ziekenhuisopnames – maar tegelijkertijd voor minder risico op andere vlakken – sociaal en psychologisch welzijn, economische veerkracht.

De drie gezichten van verantwoordelijkheid 

Een belangrijke vraag is hoe je die risico’s met elkaar kunt vergelijken. Hoe weeg je het risico dat kinderen een leerachterstand oplopen af tegen het risico dat kwetsbaren aan een beademingsapparaat komen te liggen?

Deze kwestie hangt samen met een andere belangrijke vraag, namelijk hoe je het nemen van risico kunt verantwoorden. Kun je verantwoorden dat ouderen worden blootgesteld aan de mogelijkheid van een stevige longinfectie, of dat kinderen slachtoffer worden van huiselijk geweld? En zo ja, hoe dan?

Een risicovolle handeling is acceptabel als die op drie manieren verantwoord wordt – rationeel, praktisch en emotioneel 

Zulke vragen behandel ik in mijn proefschrift Ethiek en risico: naar een verantwoordelijke benadering van risicovolle handelingen. Eerder verscheen op Bij Nader Inzien al een overzicht van de perspectieven die bestaande ethische theorieën zouden kunnen bieden op de rechtvaardiging van risico’s. Daaruit bleek al dat die ethische theorieën eigenlijk geen goede handvatten bieden als je ze loslaat op risicovraagstukken.

Mijn voorstel is als volgt: een risicovolle handeling is acceptabel als die op drie manieren verantwoord wordt – rationeel, praktisch en emotioneel.

Rationele verantwoordelijkheid houdt in dat je kunt beargumenteren waarom je iemand aan risico blootstelt. Je kunt een doordachte, acceptabele reden geven. Dit veronderstelt wel dat je met enige mate van zekerheid kunt voorspellen wat de effecten van een bepaalde maatregel zullen zijn. Waarom ging Nederland in lockdown, waarom kwam er een avondklok? Om het R-getal omlaag te krijgen, risicogroepen te beschermen, overvolle IC’s te voorkomen.

Praktische verantwoordelijkheid gaat erom de kans op schade zo goed mogelijk te managen. Je treft voorzorgmaatregelen, handelt voorzichtig, biedt compensatie aan als de dingen fout gaan. Zo zegt Rutte dat het risico met de gekozen versoepelingen ‘beheersbaar’ is. Of: de lockdown stelt ondernemers bloot aan risico’s van omzetverliezen en het niet kunnen betalen van vaste lasten en personeel, en de overheid probeert daarvoor te compenseren met tegemoetkomingen als de Tozo.

Emotionele verantwoordelijkheid draait om een passende morele houding ten aanzien van een risicovolle handeling. Die begint met het zien van andere mensen als wezens die respect, zorg en empathie verdienen. Pas dan kunnen we schade aan anderen zien als iets wat vermeden, gemanaged of in ieder geval gerechtvaardigd moet worden, en hebben we de motivatie dat te doen.

De persconferenties zijn een voorbeeld van emotionele verantwoording (of in ieder geval een poging daartoe): de maatregelen worden niet alleen gemeld en uitgelegd (rationele verantwoordelijkheid), maar Rutte en De Jonge tonen zich emotioneel betrokken met uitspraken als “deze moeilijke tijd”, “dat wordt lastig”, “nog even doorzetten”, “het wordt beter”.

Verantwoord beleid 

En ja, dit roept talloze vragen op. Is het gemeend, is het genoeg? Zijn er andere belangen in het spel? Is het überhaupt aan de regering om dit soort keuzes te maken? SCP-directeur Kim Putters zei onlangs dat ”de politiek weer normaal moet gaan doen”, want “de regering bestrijdt geen virus, de regering regeert.”

Beleid is niet zomaar een rekensom van waarschijnlijkheden, het is een afweging van verschillende belangen en waarden 

Ik zou dit nuanceren tot: de regering bestrijdt niet puur en alleen een virus, de regering regeert ook. Het zou een misvatting zijn om te denken dat we het verloop van een epidemie precies kunnen uitrekenen, en dat die berekening volstaat om te bepalen wat het juiste beleid is. Beleid is niet zomaar een rekensom van waarschijnlijkheden, het is een afweging van verschillende belangen en waarden.

We mogen van de overheid verwachten dat ze deze afweging maakt met rationele, praktische én emotionele verantwoordelijkheid – met argumentatie, steunpakketten en gevoeligheid voor uiteenlopende ervaringen en perspectieven.

Meer risico, meer verantwoordelijkheid 

Met de versoepelingen lijkt het kabinet zijn betrokkenheid te vergroten. In het begin van de crisis leek de samenleving even volledig te bestaan uit risicogroepen en zorgpersoneel. Dat was terecht, toen.

Maar in het afgelopen jaar is duidelijk geworden dat dit geen sprint maar een marathon is, en dat er ook nog andere mensen zijn, zoals Wilco en mijn leerlingen, caféhouders, zzp’ers, theatermakers en sekswerkers die zeggen: ‘Hallo daar! Wij zijn er ook, worden ook geraakt en verdienen net zo goed respect en empathie.’

Leven is niet slechts niet-dood zijn. En als we leven, hoe willen we dan leven? 

Was het R-getal de enige waarde die we zouden moeten meewegen, dan waren versoepelingen niet goed te rechtvaardigen. Maar verantwoordelijkheid is meer dan een goede reden geven, en samenleven is meer dan cijfermatige afwegingen maken. 

Ook denk ik dat we ervoor moeten waken om deze afwegingen te reduceren tot een keuze tussen dood en frivoliteit of plezier. Tussen oma’s redden en dansen tussen andere zwetende lichamen in de club. Leven is niet slechts niet-dood zijn. En als we leven, hoe willen we dan leven? 

Door open te staan voor versoepelingen biedt het kabinet ruimte voor het beantwoorden van die vraag, en toont het zich betrokken bij – en verantwoordelijk voor – een groter deel van de samenleving. Wat mij betreft had de NRC het artikel gekopt: “Kabinet neemt zijn maatschappelijke verantwoordelijkheid.”

Verder lezen 

https://www.trouw.nl/religie-filosofie/de-kappers-open-of-toch-de-horeca-hoe-kies-je-als-politicus-tussen-de-appels-en-peren-van-de-coronacrisis~b2ed31b7/