Door Bernd Hoeksema (Radboud Universiteit Nijmegen)

Stel je voor: je hebt hard getraind voor een plekje in de selectie van jouw lokale sportclub. De trainer, die bepaalt wie er in de selectie komt, vraagt je om de rest van het jaar zijn was te doen.

Hij zegt tussen neus en lippen door dat hij overweegt om jou in de selectie te plaatsen, maar dat je nog wat te bewijzen hebt. Hij zou enkel mogen kijken naar sportieve prestaties, maar wat kun je doen als hij besluit je niet te plaatsen?

Zo zijn er nog andere voorbeelden.

Een politieagent heeft te veel beoordelingsruimte en misbruikt zijn bevoegdheden om een voorbijganger omwille van persoonlijke redenen dwars te zitten, terwijl de voorbijganger geen verhaal kan halen.

Een manager die de macht heeft om jouw jaarlijkse beoordeling negatiever te laten uitvallen, omdat jij je vakantiedagen niet wilde opnemen.

Een zorgmedewerker die naar eigen inzicht bepaalt wanneer een bejaarde cliënt een sigaretje mag roken.

In deze voorbeelden staat vrijheid op het spel, omdat iemand die macht heeft over een ander, deze kan misbruiken. Sterker: ook als de politieagent, de manager of de zorgmedewerker besluiten om niets te doen, maakt het feit dat ze dat zouden kunnen doen dat je toch op je hoede bent. Er is een mate van onderwerping en het verlies van vrijheid zit ‘m meer in de ongelijke macht dan in het gebruik van die macht zelf.

Liberale en republikeinse vrijheid

Ondanks de intuïtieve vrijheidsbeperkingen in de voorbeelden hierboven, is het voor een traditionele liberale denker niet vanzelfsprekend dat er vrijheid verloren is.

Voor een liberaal is vrijheid (grofweg) afhankelijk van het ontbreken van keuzebeperking. Daar is hierboven nog geen sprake van: pas als de politieagent, manager en zorgmedewerker macht uitoefenen gaat dat ten koste van keuzevrijheid. Er bestaat wel een risico op beperking, maar zolang zij jou je gang laten gaan ben je vrij. Toch hebben ze je min of meer ‘onder de duim’.

De republikeinse kijk op vrijheid raakt aan statussen en machtsrelaties

Een (neo-)republikeinse kijk op vrijheid daarentegen (die niets met de republikeinse partij in de VS te maken heeft), vertelt ons precies waarom dat liberale uitgangspunt vreemd is: het is juist de afhankelijkheid van de wil van een ander waardoor je onvrij bent. Ook als de politieagent, manager en verzorger besluiten om zich niet met jou te bemoeien, maakt het feit dat ze dat wel zouden kunnen doen, dat je vrijheid bent verloren.

De republikeinse kijk op vrijheid gaat dus verder dan het maken van keuzes, maar raakt aan statussen en machtsrelaties. Het gaat na of er anderen zijn die zomaar hun wil aan jou kunnen opleggen. Zo’n blik helpt ons om kritischer te zijn tegenover ongelijke machtsrelaties en om daarin verlies van vrijheid te herkennen.

Republieken, Romeinen en revoluties

De republikeinse traditie heeft haar oorsprong in de klassieke oudheid (bij grote namen als Cicero) waar vrijheid werd gezien als het tegenovergestelde van slavernij. Je was vrij (liber) als niemand zijn of haar wil aan jou kon opleggen, als je controle had over de regels waaraan je werd onderworpen.

Slaven waren onderworpen aan hun meester en dus niet vrij, ook niet als de slavenhouder niet naar hen omkeek. Een bevolking onderworpen aan de wil van een welwillende tiran was evenmin vrij.

De republikeinse notie van vrijheid verliest vooral na de 18^e en 19^e eeuw terrein, ten voordele van de liberale invulling. Voorstanders van Amerikaanse onafhankelijkheid beriepen zich op republikeinse vrijheid en stelden dat ze onvrij waren zolang ze afhankelijk waren van de wil van de Britse overheid.

Hebben wij zelf controle over hoe big tech ons online leven vormgeeft? Of zijn we daarin afhankelijk van een andere wil?

Volgens tegenstanders maakte dat niet uit: vrijheid zou niet gaan om wie de regels bepaalt, maar om het liberale principe van hoever die regels gaan. Onder een Britse overheid zou je net zo vrij zijn als onder een Amerikaanse, zolang de overheid zich maar niet te veel met je bemoeit.

Daarnaast wilden sommigen meer mensen als ‘vrije en gelijke’ burgers kunnen beschouwen. Vrouwen en knechten waren in de regel ondergeschikt aan mannen en meesters. Om ze ‘republikeins’ vrij te beschouwen, moesten ze uit deze onderwerping worden bevrijd.

Dat was te radicaal voor de hoge heren die de dienst uitmaakten. Liberale vrijheid bood een oplossing: ze is blind voor de structurele positie van onderwerping aan macht. Beperking van keuzes is dan maar een incidentele inbreuk op de theoretische gelijke vrijheden tussen alle burgers.

Moderne machtsrelaties

In de afgelopen decennia leeft republikeinse vrijheid weer op. Verschillende denkers hebben dit oude vrijheidsbegrip afgestoft. Vrij zijn is niet onderworpen zijn aan een ongecontroleerde macht die iemand over jou heeft. Gedomineerd worden is onvrij zijn.

Zulke vrijheid sluit niet alleen aan bij intuïties over vrijheid, maar helpt ons ook om kritisch te kijken naar hedendaagse situaties: het kan bijvoorbeeld helpen te begrijpen waarom een groeiende afhankelijkheid van big tech onrust veroorzaakt.

In een ideale republikeinse samenleving kunnen burgers elkaar en de staat zonder angst in de ogen kijken

De kans is groot dat Youtube of Instagram zich (in)direct met jouw keuzes en voorkeuren bemoeien, onder meer via aanbevelingen of door het verslavende karakter van hun aanbod. Maar ze helpen ons ook een weg te vinden in de eindeloze stroom digitale informatie, bijvoorbeeld door zoekresultaten te filteren of door digitale sociale netwerken te creëren.

Op grote schaal maakt dat ons echter afhankelijk en geeft het ondernemingen steeds meer macht. Een republikein is geïnteresseerd in de vraag of deze macht gecontroleerd wordt. Hebben wij zelf controle over hoe big tech ons online leven vormgeeft? Of zijn we daarin afhankelijk van een andere wil?

De “oogbal-test”

Deze manier van nadenken over vrijheid heeft allerlei consequenties. Hoewel traditionele slavernij bijna niet meer voorkomt, kunnen we nog steeds kritische vragen stellen: wat hebben burgers nodig aan (financiële) middelen om zich niet te hoeven onderwerpen aan een ander? Zijn er nog groepen die structureel worden onderworpen aan arbitraire macht? Hoe voorkomen we dat onze overheid zelf op grote schaal arbitraire macht over burgers heeft – denk aan de toeslagenaffaire?

In een ideale republikeinse samenleving kunnen burgers elkaar en de staat zonder angst in de ogen kijken. Ook als ze (in hun belangen) tegenover hun baas, leerkracht of de belastingdienst staan. De macht van deze laatsten is gecontroleerd (niet-arbitrair) en daarom zijn burgers niet onderworpen aan hun arbitraire wil, maar zijn ze vrij. Philip Pettit, een belangrijk modern-republikeinse denker, noemt dat de ‘eyeball test’. Een mooi vrijheidsideaal om naar te streven?

Verder lezen

Dijn, Annelien de. 2020. Freedom: An Unruly History. Cambridge: Harvard University Press.

Pettit, Philip. 1997. Republicanism: A Theory of Freedom and Government. Oxford: Clarendon Press.