Door Matthé Scholten (Ruhr-Universität Bochum)

Vanaf aankomende woensdag kunnen gevaccineerde burgers op vertoning van een vaccinatiebewijs in de CoronaCheck-app toegang krijgen tot grote evenementen zoals festivals en voetbalwedstrijden. Vanaf 26 juni mogen we onder deze voorwaarde zelfs weer schuren in de club. Ook mogen gevaccineerde burgers deze zomer zonder testen en quarantaine reizen binnen EU.

Ondertussen schreef minister De Jonge in een brief aan de Tweede Kamer dat het kabinet rekening met een nieuwe golf dit najaar door virusvarianten waartegen de huidige vaccins onvoldoende bescherming bieden. Nieuwe vaccinatierondes zullen dan nodig zijn.

De Gezondheidsraad is kritisch op vaccinatiebewijzen. In een advies aan de minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport stelt de raad dat vaccinatiebewijzen alleen onder zeer strenge aanvullende voorwaarden gerechtvaardigd kunnen zijn.

In een recente bijdrage op Bij Nader Inzien gaat Josette Daemen nog een stap verder. Ze betoogt dat we vaccinatiebewijzen onder geen enkele voorwaarde zouden moeten willen.

De Gezondheidsraad en Josette Daemen willen vaccinatiebewijzen aan banden leggen omdat ze een problematische vorm van vaccinatiedrang met zich mee zouden brengen. Ik betwijfel dat.

Op de hoogte blijven? Volg ons op Twitter, Facebook en Instagram.

Dwang en drang

In het alledaagse taalgebruik gebruiken we het woord ‘dwang’ om twee verschillende manieren van gedragsbeïnvloeding aan te duiden. In discussies in de gezondheidszorg maken wetenschappers en beleidsmakers daarom vaak een onderscheid tussen ‘dwang’ en ‘drang’.

Dwang is het beïnvloeden van iemands gedrag buiten zijn of haar wil om. Handboeien zijn een treffend voorbeeld. Als je in de handboeien wordt geslagen, ga je mee naar het politiebureau – of je nu wilt of niet. Het doet er hier niet toe wat je wilt. Je hebt simpelweg geen keuze.

Josette Daemen gebruikt het woord ‘duwen’ metaforisch

Drang is het beïnvloeden van iemands gedrag door iemands opties te veranderen. Een voorbeeld is wanneer je baas aankondigt dat hij je zal ontslaan als je weigert een schimmige transactie goed te keuren. In dit geval doet het er wel toe wat je wilt. Je hebt namelijk een keuze.

Je uiteindelijke keuze zal afhangen van je voorkeuren: vind je je baan belangrijker dan integer handelen, dan zal je de transactie goedkeuren; vind je integer handelen belangrijker dan je baan, dan zal je dit weigeren.

Het is belangrijk om dwang en drang uit elkaar te houden. Wanneer Josette Daemen schrijft dat vaccinatiebewijzen “veel mensen zal wegduwen van de optie om zich niet te laten vaccineren”, gebruikt ze het woord ‘duwen’ overduidelijk metaforisch – om niet te zeggen: retorisch.

Je geld of je leven!

“Je geld of je leven!” Als een overvaller dit roept terwijl hij een pistool op je richt, oefent hij overduidelijk een problematische vorm van drang uit. Net als je baas wanneer hij je dreigt te ontslaan als je weigert een schimmige transactie goed te keuren. Maar wat is eigenlijk precies het probleem bij deze vormen van drang?

Vaccinatiebewijzen zijn een aanbod, geen dreigement

Volgens de filosoof Alan Wertheimer moeten we de geboden opties vergelijken met het uitgangspunt. Laten we dat eens doen.

Je baas biedt je twee opties: of je behoudt je baan maar handelt niet integer, of je handelt integer maar verliest je baan. Maar als je baas je helemaal geen voorstel had gedaan, had je en een baan gehad en integer gehandeld. Beide geboden opties zijn dus slechter dan het uitgangspunt.

 UitgangspuntOptie 1Optie 2
baanjajanee
integer handelenjaneeja

Je baas dreigt je slechter af te maken als je niet doet wat hij wil. Zijn voorstel is daarom een dreigement.

Vaccinatiebewijzen

Vergelijk dit eens met vaccinatiebewijzen. Uitgangspunt is hier dat je nog niet gevaccineerd bent tegen de heersende virusvarianten. Alleen dan kun je immers vaccinatiedrang ervaren. Uitgangspunt is ook dat er coronamaatregelen van kracht zijn. Alleen dan hebben vaccinatiebewijzen immers een functie – zonder maatregelen heb je geen vaccinatiebewijs nodig.

(Ik zal hier overigens aannemen dat de betreffende maatregelen moreel gerechtvaardigd zijn. Als je dit ontkent, kom je waarschijnlijk tot andere conclusies. Deze positie kunnen we hier buiten beschouwing laten omdat noch de Gezondheidsraad noch Josette Daemen de rechtvaardigheid van de coronamaatregelen ontkent.)

Wat geldt voor Skoda Fabia’s geldt ook voor vaccinatiebewijzen

Uitgangspunt is dus dat je nog niet gevaccineerd bent en dat er coronamaatregelen van kracht zijn. Nu bieden horecagelegenheden, winkels en bedrijven je twee opties: óf je laat je vaccineren en je krijgt op vertoning van een vaccinatiebewijs toegang tot hun voorzieningen óf je laat je niet vaccineren en de deur blijft voor jou gesloten.

 UitgangspuntOptie 1Optie 2
vrij van vaccinjaneeja
toegangneejanee

Bij het dreigement van je baas waren beide geboden opties slechter dan het uitgangspunt. Wat opvalt is dat bij de inzet van vaccinatiebewijzen de tweede optie precies overeenkomt met het uitgangspunt. Daarmee is deze optie natuurlijk ook niet beter en niet slechter dan het uitgangspunt.

Skoda-Fabia-drang

Het is interessant om de beide voorbeelden met een derde voorbeeld te vergelijken.

Op de website AutoTrader kun je al vanaf een kleine 1000 euro een tweedehands Skoda Fabia station op de kop tikken. De aanbieders op de website bieden je twee opties: óf je koopt een Skoda Fabia en bent 1000 euro lichter, óf je houdt de 1000 euro in je zak en mist de kans om te pronken met je nieuwe Skoda. Het uitgangspunt is hier natuurlijk dat je voldoende geld op zak hebt en nog geen Fabia rijdt.

 UitgangspuntOptie 1Optie 2
1000 euro op zakjaneeja
Skoda Fabianeejanee

Wat opvalt is dat net als bij de vaccinatiebewijzen de tweede optie precies overeenkomt met het uitgangspunt. Dat betekent opnieuw dat deze optie noch beter noch slechter is dan het uitgangspunt.

Drang is het beïnvloeden van gedrag door opties te veranderen

Om deze reden is de advertentie op AutoTrader geen dreigement maar een aanbod. Als je liever een Skoda Fabia rijdt dan 1000 euro op zak hebt, ga je op het aanbod in. En als je de 1000 euro liever op zak houdt, leg je het aanbod naast je neer. Je bent dan niet slechter af dan in de uitgangssituatie.

Een vorm van drang is het natuurlijk wel. Aanbieders op AutoTrader willen dat jij hun auto koopt. En ze proberen je gedrag te beïnvloeden door je opties te veranderen – bijvoorbeeld door een lagere prijs te vragen dan andere aanbieders.

Problematisch is deze vorm van drang echter niet. In tegendeel: hoe verleidelijker het aanbod, hoe beter.

De verkoop van Fabia’s aan banden leggen

Bij het voorstel van je baas zijn beide geboden opties slechter dan de uitgangssituatie. Daarom is het een dreigement. Bij de aanbiedingen op AutoTrader en de vaccinatiebewijzen is één van de opties noch beter nog slechter dan het uitgangspunt. Daarom gaat het in deze gevallen niet om een dreigement maar om een aanbod.

Wat geldt voor Skoda Fabia’s geldt dus ook voor vaccinatiebewijzen. Als je liever naar de club of een evenement gaat dan vaccin-vrij blijft, ga je op het aanbod in; als je liever vaccin-vrij blijft dan naar de club of een evenement gaat, leg je het aanbod naast je neer. Je bent dan niet slechter af dan in de uitgangssituatie.

Hoe verleidelijker het aanbod, hoe beter

De Gezondheidsraad en Josette Daemen willen vaccinatiebewijzen aan banden leggen omdat ze een problematische vorm van vaccinatiedrang met zich mee zouden brengen.

Als dát de reden is, zou de Gezondheidsraad dus ook strenge aanvullende voorwaarden aan de verkoop van tweedehands Skoda Fabia’s moeten stellen. En Josette Daemen zou een algeheel verbod op de verkoop van tweedehands Fabia’s moeten voorstaan.

De absurditeit daarvan behoeft hopelijk geen toelichting.

Coronaliften

Als voldoende burgers bereid zijn om zich ook tegen de huidige en nieuwe varianten van het coronavirus te laten vaccineren, zullen nieuwe maatregelen onnodig en vaccinatiebewijzen overbodig zijn.

En burgers die er de voorkeur aan geven om zich niet te laten vaccineren kunnen dan mooi meeliften.

Verder lezen

Wertheimer, Alan. 1987. Coercion. Princeton: Princeton University Press.

Vond je dit een goed artikel? Bij Nader Inzien zet zich in voor de verspreiding van serieuze filosofische kennis en analyse. We kunnen het platform draaiende houden dankzij de inzet van vrijwillige auteurs en redacteuren en de steun van lezers zoals jij. Word daarom vriend van BNI of steun ons met een donatie.

Meer:

Volg ons op

TwitterInstagramFacebook

Op de hoogte blijven per mail?

Wanneer wil je een e-mail ontvangen?

Steun ons

Doneer Word vriend

10 Comments

  1. Ik blijf van mening dat de ethische bezwaren tegen het gebruik van vaccinatiebewijzen voor toegang niet op deze manier weggerationaliseerd kunnen worden. Dat heeft te maken met het specifieke karakter van het “aanbod” dat de staat doet als deze vrijheden biedt op voorwaarde van vaccinatie. Die voorwaarde is namelijk niet zomaar iets: vaccinatie is binnentreding van het lichaam – dat is toch wel wat anders dan wat flappen neerleggen voor een tweedehands auto. En de vrijheden waarover het gaat zijn ook niet zomaar iets: toegang tot school, werk, horeca, hobby’s – opnieuw, toch wel wat anders dan een beetje cruisen in je Skoda.

    1. We moeten alleen niet vergeten dat eigendom (de 1000 euro) net als lichamelijke integriteit een beschermd rechtsgoed is. Niet zomaar iets dus. En er is alleen sprake van inbreuk op het recht op lichamelijke integriteit als je tot vaccinatie gedwongen wordt (in de strikte zin van het woord). Maar daarvan is er bij vaccinatiebewijzen geen sprake, net zo min als er bij de advertenties op AutoTrader sprake zou zijn van een inbreuk op het eigendomsrecht.

  2. Wat ik ook mis in dit stuk is een voorstelling van hoe dat er in de praktijk uit zou ziet: een groep mensen die wordt buitengesloten van de samenleving; gescheiden van de rest; voorzien van een rood labeltje – “gevaarlijk, mag niet meedoen” – terwijl iedereen met een groen vinkje in z’n check-app vrolijk overal naar binnen wandelt. Hopelijk hoeven we het nooit mee te maken.

    1. Gewoon even afwachten. Vanaf aankomende woensdag ziet Nederland er namelijk gedeeltelijk zo uit. Klik maar eens op de links in de eerste alinea.

      Overigens weerleg ik in deze bijdrage alleen de stelling dat vaccinatiebewijzen problematisch zijn omdat ze een problematische vorm van drang met zich mee zouden brengen. Dat sluit niet uit dat ze op andere gronden problematisch kunnen zijn.

  3. Ik begrijp wat je bedoelt, Matthé, dat hier strikt genomen geen sprake is van dwang, maar als we deze kwestie puur vanuit dat concept bezien, denk ik echt dat ons het zicht wordt ontnomen op een heleboel aspecten die ethisch juist heel relevant zijn. Het principe van baas over eigen lichaam, de grenzen aan wat de liberale staat van burgers mag vragen, het idee dat basale vrijheden voor iedereen gelijk zouden moeten gelden, dat we mensen in de eerste plaats zien als mensen en niet als een gevaar voor anderen… Aan al deze fundamenten wordt een klein beetje geknaagd door het plan dat – je hebt gelijk – woensdag in werking treedt, al is het dan geen echte vaccinatiedwang. De optelsom is voor mij genoeg om het allemaal met lede ogen aan te zien.

    1. Ik weet niet of die zorgen terecht zijn, Josette. Aan het principe baas over eigen lichaam wordt niet geknaagd (om eerder genoemde redenen); de staat vraagt juist minder van burgers (want vrijheidsbeperkingen worden opgeheven voor gevaccineerden); en juist minder mensen worden gezien als ‘gevaarlijk’ (gevaccineerden mogen weer schuren in de club).

    2. En over het punt van gelijkheid. Er gaat een verhaal over Kim Jong-il: toen hij klein was, speelde hij met twee vriendjes in de sneeuw. Kim Jong-il had laarsjes aan. Zijn vriendjes niet en ze hadden daardoor heel koude voeten. Toen kleine Kim Jong-il zag dat hij zijn twee laarsjes onmogelijk eerlijk over drie jongetjes kon verdelen, besloot hij de laarsjes in het meer te gooien. Zo hadden ze alledrie twee koude voeten.

      Ik denk niet dat wij zulke Noord-Koreaanse gelijkheidsidealen moeten voorstaan.

  4. Maar wat is de mening over vaccinatiebewijzen als goed onderbouwd, vanuit juridisch-, moreel- en gezondheidsstandpunt wordt gesteld: dat je niet laten vaccineren gelijk staat aan het leven van anderen op het spel zetten, dus ziekte of zelfs dood door schuld?

      1. Als een pandemie, die leidt tot massale gezondheidsschade en sterfte, aanhoudt door onvoldoende vaccinatie en -naleven van maatregelen, kan ik mij goed indenken dat we een nieuwe fase ingaan waarbij bescherming van lichamelijke integriteit ondergeschikt wordt gesteld aan verplichte vaccinatie en/of isolatie tot de pandemie over is. Dat het algemeen belang boven het individuele belang wordt gesteld.
        Ook met zicht op toekomstige pandemieën en de vroegtijdige en snelle beheersing daarvan.
        Hierbij passen dan ook maatregelen als tijdelijke (regionale) quarantaine, vlieg/reisverbod, isolatie kwetsbaren etc.
        Tot nu toe staan IC- en ziekenhuisbezetting centraal door structurele ondercapaciteit. We moeten toe naar de bescherming tegen zware ziektelast bij velen en van vele mensenlevens. Preventie boven curatie daar deze laatste suboptimaal is en blijft.

Comments are closed.