Door Angela Roothaan (Universitair Docent aan de Vrije Universiteit Amsterdam)

De eerste keer dat ik colleges over Afrikaanse filosofie gaf, vroeg ik bij het begin: wie heeft er wel eens van Afrikaanse filosofie gehoord? Twee van de 15 aanwezigen antwoordden positief. Op de vraag wat het dan inhoudt zei iemand iets over het belang van gemeenschaps-denken. Een goed antwoord, als begin.

Toch hoor je ook nog vaak, vooral bij een oudere generatie academici, meningen als: ‘dat is iets exotisch’, of ‘in Afrika zijn rituelen heel belangrijk’. Zulke opvattingen zijn niet zo verrassend, zij gaan immers terug op de stereotypen die lange tijd zowel in wetenschappelijk als in publiekswerk over Afrika gemeengoed waren. Deze stereotypen sijpelen soms ook nog door in het beeld van Afrikaanse filosofie.

Recent is er ineens veel meer aandacht voor het denken dat van het Afrikaanse continent komt. ‘Ubuntu’ bijvoorbeeld is al een vrij bekend begrip onder politieke en moraalfilosofen. Dankzij bisschop Tutu, Mandela, en andere Zuid-Afrikaanse denkers die in de antiapartheidsstrijd wereldfaam verwierven. Wie dat begrip kent is al een stap verder. Het wordt vaak gebruikt als illustratie van de opvatting dat gemeenschaps-denken, een vorm van communitarisme, typisch is voor Afrikaanse filosofie.

De context van de ander, van de Afrikaanse filosofie, begrijpen is moeilijk.

Ook die – op zich juiste – opvatting kan echter nog heel ‘plat’ zijn, wanneer zij niet wortelt in kennis van de geschiedenis en context van het begrip. Hermeneutiek is hier nodig: je moet je verdiepen in de context van dat denken, én in je eigen context, om te gaan begrijpen hoe een begrip als ‘Ubuntu’ gebruikt kan worden.

Beide zaken zijn moeilijk. Ik zal uitleggen waarom. En dan terugkomen op de zin die boven dit artikel prijkt: waarom het begrijpen van Afrikaanse filosofie, waarom Afrikaanse filosofie zelf, belangrijk is.

Inhalen

De context van de ander, van de Afrikaanse filosofie, begrijpen is moeilijk. Want we weten als ‘westerse’ lezers zo weinig. In geschiedenis lessen doemt ergens wel het oude Egypte op, en dan komt mogelijk de koloniale tijd en de onafhankelijkheid van de nieuwe Afrikaanse naties in de twintigste eeuw nog wel een keer langs, maar veel verder gaat het niet.

Om het gemiste onderwijs over die context in te halen, kost vele jaren. Je moet de verschillen tussen Oost en West, en Zuid en Noord, leren kennen. De verschillende verhoudingen die de verschillende culturen door de eeuwen heen met elkaar en met de andere continenten onderhielden. De reacties van Afrikaanse denkers op Europa en de Arabische wereld, en nu op China en Amerika.

En dan hebben we het alleen nog maar over geschiedenis. Afrika in de wereldeconomie, de grote culturele invloed vanuit het continent over de rest van de wereld. Afrikaanse theologie. Afrikaanse wijsheids-tradities. Afrikaanse politieke modellen. Afrikaanse ecologie. Gelukkig verschijnen er veel nieuwe, goede boeken op al deze terreinen, dus wie wil hoeft niet meer in The Heart of Darkness en andere oude koloniale beeldvorming te blijven hangen.

Vooroordelen

Zo komen we bij het tweede punt. Om de context waar Afrikaanse filosofie uit voortkomt goed te begrijpen, moet je ook je eigen context onderzoeken, wat die ook zij. Je moet ontleden welke verzwegen premissen, welke vooroordelen, al in je uitgangspositie zitten. En deze zo nodig ontmantelen. Vooroordelen kunnen namelijk overal zitten, in de hoekjes en gaatjes van ons bewustzijn. Net wanneer je denkt dat je aardig bijgestudeerd hebt, betrap je jezelf weer op eentje die nog ergens als een waas over heen hangt.

In Afrika is Afrikaanse filosofie een keuzevak

In scholing, in teksten, films, praatjes op straat, overal zitten namelijk stereotype beelden verstopt. Zelfs als ze op een bewust niveau bestreden worden, zitten ze nog in het onderbewustzijn. Ze zitten verstopt in beleidsbegrippen als ‘ontwikkelingshulp’ en ‘migratiebeleid’, in zogenaamd taboedoorbrekende TV series, en ja, ook in de voorbeelden in filosofische teksten. Die vooroordelen bedenk je niet zelf, ze zijn aangeleerd, ze komen voort uit eeuwenlange machtsverhoudingen met politiek-economische basis.

Maar wat ontdek je dan als je teksten van Afrikaanse denkers gaat onderzoeken, nadat je je een beetje hebt bevrijdt uit de standaardsjablonen? Dan ontdek je ten eerste filosofie zoals we die kennen uit de westerse traditie. Teksten en ideeën van westerse denkers, vaak ook verwoord in de vertrouwde westerse filosofische terminologie. Natuurlijk. Want wie in Afrika filosofie studeert, krijgt ook eerst Aristoteles en Plato, Comte en Mill en al die anderen te lezen. ‘Afrikaanse’ filosofie is er ook maar een (keuze)vak.

Veel Afrikaanse filosofen hebben zelfs verdedigd dat Afrikaanse filosofie niet bestaat. Zoals de ‘grand old man’ Paulin Hountondji, die de benaming een nieuwe val vindt om Afrikanen in een aparte positie te plaatsen zoals Europa altijd gedaan heeft. Hij en andere kritisch rationalisten, zoals Fabien Eboussi Boulaga, zien de nadruk op ‘Afrikaans’ als een aan willen leunen tegen de culturele antropologie met haar nog steeds soms wat koloniale blik. De blik die een ‘ander’ wil zien: iemand die anders is, gezien vanuit het standpunt van de witte mens.

Bij veel belangrijke Afrikaanse filosofen is er een terugkerend onderwerp: ‘humaniteit’

De kritisch rationalisten zijn echter door andere Afrikaanse filosofen bestreden met het argument dat zij met hun positie juist hun eigen Afrikaanse oorsprong uitwissen. Die oorsprong ligt niet in hoe de antropologen van vroeger (of soms ook nu) Afrikanen zien, maar in gedeelde historische ervaringen, in eeuwenlange culturele en wetenschappelijke uitwisseling en in de wijsgerige verwerking van en reactie op eeuwen van onderdrukking, ontmenselijking en uitbuiting.

Als we op de vele belangrijke Afrikaanse filosofen letten, valt dan ook een steeds terugkerend onderwerp op: ‘humaniteit’, of wat het betekent om mens te zijn. Als antwoord op de door de Caribische denker Frantz Fanon zo pregnant beschreven ontmenselijking van de Afrikaan in de koloniale wereld, zocht de Nigeriaans-Amerikaanse filosoof Emmanuel Eze, met zijn onderzoek naar rationaliteit en menselijkheid, naar een post-raciale humaniteit.

De beginnende lezer over Afrikaanse filosofie moet beducht zijn voor simplificeringen.

Hij koos deze begrippen omdat de belangrijke Verlichtingsfilosoof Immanuel Kant ‘rationaliteit’ gebruikt had om ‘menselijkheid’ af te bakenen – waarbij hij toevoegde dat alleen witte Europeanen volledig over het vermogen redelijk te zijn beschikken. Door dit racistisch element in de westerse filosofie te benoemen, en diverse antwoorden van Afrikaanse denkers erop te analyseren, schept Eze de mogelijkheid eraan voorbij te gaan.

Het onderzoek van Emmanuel Eze is dan nog maar één van de vele bijdragen aan een globale, post-raciale filosofie van menselijkheid. Ifeanyi Menkiti en Kwasi Wiredu bijvoorbeeld, schreven baanbrekend werk over verschillende Afrikaanse opvattingen van persoon-zijn, en hoe die in dialoog gebracht kunnen worden met persoonsopvattingen in de Amerikaanse en Europese filosofische traditie.  En in de nieuwste filosofie van het Afrikaanse continent wordt de relatie mens-natuur en mens-dier verkend in een opbloeiende milieufilosofie.

‘Ubuntu’ is voor denkers van niet-Afrikaanse herkomst vaak het begrip dat al het denken over menszijn (als een menszijn in relaties) van dit complexe en filosofisch zo rijke continent moet samenvatten.  Daarom moet de beginnende lezer over Afrikaanse filosofie beducht zijn voor simplificeringen. Om het begrip te doorgronden, om de vele vertakkingen van modellen van menszijn te verkennen die ermee in verbinding staan en die onderling verschillen; maar ook om de gelaagdheid ervan te gaan zien, de betekenis voor politieke filosofie, voor ethiek, voor ontologie en voor epistemologie, voor dat alles is een enkele cursus Afrikaanse filosofie niet genoeg. Ik hoop echter dat dit korte stukje laat zien dat zo’n cursus een belangrijk begin kan zijn. Het begin van een nieuwe blik op… bijna alles.

Wat is Afrikaanse filosofie?

Een paar jaar geleden richtten een aantal geestverwanten in Nederland een studiegroep in de Nederlandse Onderzoeksschool Wijsbegeerte op, met als doel het onderwijs en onderzoek in de Afrikaanse filosofie te bevorderen. Toen was er nog bijna niets. Nu zijn er al inleidende, en gevorderde cursussen aan meerdere universiteiten, zoals in Wageningen, Amsterdam en Leiden. Steeds meer Nederlandse filosofen maken deel uit van internationale academische netwerken die Afrikaanse filosofie bestuderen en beoefenen.

Langzaam maar zeker komen ook vaker Afrikaanse filosofen naar Nederland, om aan cursussen bij te dragen en lezingen te geven. Zoals afgelopen januari drie gastdocenten, uit Senegal en Kameroen, aan de VU Wintercursus African Philosophy in Global Times bijdroegen. Over enkele jaren is het hopelijk net zo gewoon om een uitwisseling te doen met de University of Calabar of de Université de Cheikh Anta Diop als om naar London of Parijs te gaan voor die extra internationale ervaring.

Dan zullen we nog meer goede en verschillende, vooral ook rijkere antwoorden horen, wanneer die vraag gesteld wordt: wat is Afrikaanse filosofie?

Verder lezen:

Emmanuel Chukwudi Eze (ed.), 1997. Postcolonial African Philosophy. A Critical Reader. Oxford & Cambridge (Massachusetts): Blackwell Publishers

Paulin J. Hountondji, 1996 [1976]. African Philosophy. Myth & Reality. Bloomington & Indianapolis: Indiana University Press.

Mogobe B. Ramose, 2005 [1999]. African Philosophy through Ubuntu. Harare: Mond Books Publishers.