Door Saro Lozano Parra (Universiteit Utrecht)

De afgelopen jaren zocht ik net als veel anderen naar manieren om de lockdowns door te komen. Zo las ik boeken en luisterde ik naar podcast om weg te komen van het scherm. In een periode waar weinig te lachen viel, leek het me goed om boeken en podcastafleveringen te vinden waar ik om kon lachen. Ik las het boek A Horse Walks Into a Bar en luisterde naar De Knorrepodcast.

Tussen het lachen en grinniken door raakte ik geïntrigeerd door een gedachte die maar niet wegging: komedie lijkt in de meeste gevallen helemaal niet te gaan over wat er te lachen valt. Komedie gaat over menselijkheid en de kwetsbaarheid daarvan.

De wereld op zijn kop

In de roman A horse walks into a bar beschrijft David Grossman een avond in een Israëlische comedyclub. Het is alsof je aanwezig bent in die kroeg, luisterend naar Dev Greenstein die op het podium grappen staat te maken. Dev maakt grappen over mensen in het publiek, over Israël, over het Israëlische leger en over de Holocaust.

Ik ken geen enkele andere podcast waarin zo vaak ‘ik hou van je’ wordt gezegd

Dev beschrijft zijn jeugd en vertelt hoe hij vroeger op school werd gepest en in elkaar werd geslagen. Uiteindelijk vindt hij een manier om aan de pesterijen te ontkomen. Op een briljant moment in een muffig ruikende schoolgang ziet Dev zijn belagers aankomen, gooit spontaan zijn handen naar beneden en zijn benen naar boven, en loopt de pestkoppen op zijn handen tegemoet. Hij draait het moment letterlijk honderdtachtig graden om en laat zijn belagers totaal vervreemd achter.

Knor knor

Mijn favoriete comedy-podcast is De Knorrepodcast van Martijn Koning en Sander van Opzeeland. Zo af en toe schuiven collega’s Raoul Heertje en Daniël Arends aan, dat zijn altijd mijn favoriete afleveringen. Het format is redelijk simpel. Er klinkt tramgetringel en er volgt een aankondiging in een Oost-Europese taal, en de mannen beginnen met praten. Koning en Van Opzeeland proberen grappen op elkaar uit, springen van hak op de tak, praten soms enkele minuten en soms langer dan een uur over één onderwerp. Er is vaak onenigheid en soms ronduit strijd, en tegelijkertijd ken ik geen enkele andere podcast waarin zo vaak ‘ik hou van je’ wordt gezegd.

De comedian zet zichzelf op het spel

In één van de afleveringen vertelt Heertje over Comedytrain. Hij wilde een plek creëren waar ‘geleerd’ kan worden, waar mensen op een veilige manier op hun bek kunnen gaan, kunnen uitproberen, experimenteren en ervaring op kunnen doen, om zo te leren een comedian te worden.

Heertje neemt steeds meer beginnende comedians onder zijn vleugels, en vertelt hoe het volgens hem bij comedy draait om dat het ‘aan de hand’ is. Hiermee bedoelt Heertje dat het thema van de comedian oprecht moet zijn, het moet ingevoeld en passend zijn voor dat exacte moment. Als dat niet het geval is, heeft het publiek dit zo in de smiezen, en valt de act kapot. Heertje leert beginnende comedians bewust te zijn van wat ze delen, en hoe zichzelf delen met het publiek.

Homo Ludens

De cultuurhistoricus Johan Huizinga spreekt over ‘het spel’ als een cultureel en sociaal vormend element voor het menselijke bestaan. In dit geval lijkt me de comedian een perfect voorbeeld van De Spelende Mens. Niet omdat er in letterlijke zin op een podium gespeeld wordt, maar omdat de comedian zichzelf op het spel zet. Dit is waar Heertje op doelt met ‘aan de hand’ zijn.

Het spel wordt volgens Huizinga gekenmerkt door een vorm van agon, wat strijd of wedijver betekent. Een vorm van strijd toelaten, of dat nu een innerlijke strijd is of een spanning tussen twee comedians tijdens een podcast. Wanneer er iets op het spel staat, verwordt komedie tot een oefening in menselijkheid. En dan ontstaat er een magische cirkel, een moment waarop er geleerd kan worden.

Het ongemak tussen het publiek en Dev tijdens zijn optreden wordt tussen de regels door ook voor de lezer steeds beter voelbaar. In eerste instantie vermaakt het publiek zich om zijn grappen en grollen, maar steeds meer lijkt Dev vooral een verhaal te willen vertellen. Het lijkt hem niet uit te maken dat dit schuurt met het gevoel vanuit de zaal. En ondanks de weerstand blijft het publiek grotendeels zitten. Dev’s verhaal is oprecht, het is ‘aan de hand’.

Zonder het einde weg te geven, vertelt Dev hoe hij op een later moment in zijn leven op een begrafenis terechtkomt. Hij beschrijft een kist en mensen in het zwart eromheen. Hij wordt aan de hand genomen en nadert de kist, maar hij voelt ongemak en weerstand.

Hij wil geen onderdeel meer zijn van het tafereel, maar kan niet weg. Wat te doen? Nog voordat hij bij de kist staat, maakt hij zich los, gooit zijn benen naar achter en zijn armen naar de vloer, en staat op zijn handen op de vloer in de rouwkring. De wereld op zijn kop.

Leren van frictie

In dit laatste moment lijkt de tragiek van Dev en zijn komische show samen te vallen. Het publiek beseft dat er weinig te lachen valt. Sommige lopen weg, anderen lijken nog geboeider te willen luisteren. Dev heeft zichzelf op het spel gezet, met als gevolg dat de komedie niet alleen grappen en lachsalvo’s opleverde, maar ook weerstand, ongemak en schurende momenten. Dev zet niet alleen zichzelf op het spel, maar draait ook mijn wereld honderdtachtig graden.

Komedie is een interruptie die voor frictie zorgt

Volgens de Amerikaanse pragmatische filosoof John Dewey zijn juist die momenten van perplex staan, weerstand en ongemak momenten waarop het leren zich kan voltrekken. In een stuk voor De Correspondent beschreef cabaretier Micha Wertheim wat hij zo mist aan niet meer optreden: de kans om verkeerd begrepen te worden.

Komedie gezien vanuit Huizinga’s idee van spel is precies dat: een interruptie die voor frictie zorgt, waardoor je tijdens het optreden denkt: wat gebeurt hier? Waarom voel ik weerstand bij wat de comedian zegt? Moet ik hier nu om lachen? Waarom vind ik dit wel grappig en de buurvrouw niet? Dan is het aan de hand.

Daarom gaat komedie niet over lachen, maar bovenal over wat het betekent om menselijk te zijn.

Luister verder:

Martijn Koning en Sander van Opzeeland – De Knorrepodcast

Pepijn Schoneveld – Peptalk (aflevering met Raoul Heertje)

Tim Fransen – Beschaving, de Nabeschouwing

Lees verder:

David Grossman – A Horse Walks into a Bar

Kijk verder:

Aziz Ansari – Nightclub Comedian (Netflix)