Door Lieke Asma (Munich School of philosophy)

Lieke Asma en Jurriën Hamer schreven allebei een filosofisch boek over de vrije wil en haalden allebei de shortlist voor de Socratesbeker. Toch trokken ze compleet verschillende conclusies. Voor Bij Nader Inzien schreven ze een reactie op elkaars boeken. Dit is Asma’s reactie op het boek van Hamer,  Waarom schurken pech hebben en helden geluk. Hier vind je Hamers reactie op het boek van Asma, Mijn intenties en ik.

Het vrije-wildebat kan vergeleken worden met een loopgravenoorlog. Veel filosofen hebben zich in het ene of andere kamp ingegraven, en schieten steeds specifiekere, ingewikkeldere en verder gezochte tegenargumenten en -voorbeelden naar de tegenstander. Veel effect heeft het vaak niet; de meeste filosofen blijven zitten waar ze zitten. Zou het gevaarlijk zijn om over te lopen?

Laten de twee boeken over vrije wil die op shortlist voor de Socratesbeker staan nou beide geschreven zijn door overlopers. Zowel Jurriën Hamer als ik besloten dat de middenweg van het compatibilisme, dat stelt dat vrije wil prima samengaat met een wereld geregeerd door natuurwetten, niet zo aantrekkelijk is als het lijkt. Toch hebben we uit deze overtuiging compleet verschillende conclusies getrokken: Hamer ontkent in zijn Waarom schurken pech hebben en helden geluk het bestaan van vrije wil, terwijl ik, in Mijn intenties en ik, vrije wil juist verdedig. Hoe kan het dat we zo’n andere overstap gemaakt hebben? En zijn we het nu volledig met elkaar oneens?

Zelfgenoegzame winnaars en schuldbewuste verliezers

Hamer heeft een duidelijk doel met zijn boek. Hij wil af van een wereld waarin we de schurken en de helden behandelen alsof ze voor deze situatie gekozen hebben. Hij wil af van een wereld waarin we ontkennen dat de mensen aan de top hun positie niet grotendeels, of zelfs volledig, te danken hebben aan de plek waar ze geboren zijn, de mogelijkheden die ze gekregen hebben en de talenten waar ze dankzij hun goede genen van kunnen profiteren. Hij wil toe naar een wereld waarin we elkaar niet langer beschuldigen en laten lijden. We moeten inzien dat de schurken in onze wereld pech hebben gehad, en dankbaar zijn voor de goede dingen die ons overkomen. Hamer wil af van zelfgenoegzame winnaars en schuldbewuste verliezers.

Hamers boek komt als geroepen. Veel dingen kunnen we inderdaad niet kiezen en hebben we niet gekozen, en toch behandelen we anderen en onszelf vaak alsof dat wel zo is. Zoals Hamer laat zien, zijn we de verliezers alleen maar harder gaan straffen en worden de geluksvogels steeds ruimer beloond.

Hamer wil toe naar een wereld waarin we elkaar niet langer beschuldigen

Na het lezen van Hamers boek zou je bijna denken dat iemand die vrije wil verdedigt een persoon moet zijn die graag oordeelt en straft, en nog onwetenschappelijk is ook. Oei. Dat is precies de positie die ik in mijn boek Mijn intenties en ik verdedig. Wat heeft mij dan bewogen om dit boek te schrijven?

Jouw perspectief en het wetenschappelijke perspectief

Ik wil af van een wereld waarin een bepaalde wetenschappelijke methode alle andere bronnen van kennis verdrijft. Ik wil af van het idee dat we mensen alleen kunnen begrijpen door neutraal en objectief onderzoek te doen. Ik wil dat we niet uit het oog verliezen dat de wetenschappelijke methode en haar antwoorden niet in steen gebeiteld zijn, en dat we ons steeds opnieuw af moeten vragen welke onderzoeksmethoden het meest geschikt zijn om kennis te vergaren. Bovendien wil ik dat we inzien dat als het op onze redenen en handelingen aankomt, we ons eigen perspectief niet links hoeven of zelfs kunnen laten liggen. Jouw kijk op de zaak is onontbeerlijk. Wetenschappelijk onderzoek geeft ons geen enkele reden om dit perspectief te negeren.

Ik wil af van het idee dat we mensen alleen kunnen begrijpen door neutraal en objectief onderzoek te doen

Dit wekt misschien de indruk dat onze paden zich toevallig in het vrije-wildebat kruisen, en onze boeken eigenlijk nauwelijks iets met elkaar te maken hebben. Dat is zeker niet het geval.

Een goed voorbeeld om het verschil tussen onze posities te verhelderen is de liefde. Hamer benadrukt dat we dankbaar moeten zijn voor de liefde die we voelen en de liefde die we ontvangen. Liefde hangt inderdaad doorgaans van een goede hoeveelheid geluk en toeval aan elkaar. Wat een geluk dat jij van iemand houdt die ook van jou houdt! Maar is liefde dan niets meer dan geluk en pech?

Mijn antwoord is ‘nee’. Ons eerstepersoonsperspectief vertelt ons dat onze gevoelens onze handelingen niet zomaar aansturen. Jij ziet iets wat een afstandelijke wetenschapper niet ziet, namelijk dat jij een keuze hebt, of nog sterker moet kiezen, hoe je met je gevoelens omgaat. Dat betekent niet dat je uit de causale structuur van de wereld kunt stappen en alle opties open liggen, maar wel dat jij zelf kunt bepalen wat je met je gevoelens gaat doen.

De betekenis van liefde

Stel je voor dat je partner gevoelens krijgt voor een ander. Die nieuwe collega blijkt ontzettend grappig te zijn, ook fan van Roxy Music en dezelfde gemengde gevoelens over houten wegwerpbestek te hebben. Pats boem, een klik! Of je partner het nou leuk vindt of niet, deze klik is geen antwoord, maar leidt juist tot vragen: Wat te doen? Het houden bij wat geflirt? Een affaire beginnen? Het met jou delen en samen nadenken over hoe hiermee om te gaan? Een andere baan zoeken? En jij mag vervolgens iets vinden van de manier waarop je partner deze vragen beantwoordt. Dat betekent niet dat je je partner moet straffen of laten lijden (er zijn allerlei goede redenen om dat niet te doen), maar wel dat je boos mag worden en teleurgesteld mag zijn als je partner jou niet meeneemt in dit proces. Houden van is niet slechts een gevoel waarvan je hoopt dat het beklijft. Houden van betekent keuzes maken die je liefde voor de ander weerspiegelen.

Als we echt niets meer zouden zijn dan een hoopje moleculen, zouden zaken als hoop, liefde en dankbaarheid niets meer te betekenen hebben

Het zijn in mijn ogen juist deze twee kanten van ons menszijn, dat sommige dingen ons slechts overkomen en dat we andere dingen kiezen – het passieve en het actieve – die onze relatie met anderen, en niet te vergeten met onszelf, zo bijzonder (en) ingewikkeld maken. We hebben geen volledige controle, maar we zijn ook geen passieve speelballen van de natuurwetten. Als we echt niets meer zouden zijn dan een hoopje moleculen, zouden zaken als hoop, liefde en dankbaarheid niets meer te betekenen hebben.

Ook al bevinden Hamer en ik ons in verschillende loopgraven, een vergelijking tussen beide boeken laat zien dat we voorbij onze omlijnde posities moeten denken. Over een ding zijn we het namelijk grondig eens: laten we alsjeblieft ophouden onszelf en anderen te behandelen alsof alles een keuze is.