Door Wouter Cohen (University of Manchester)

Neem Picasso’s Guernica in gedachten: een groot, somber en chaotisch schilderij dat een bombardement op het dropje Guernica in Baskenland afbeeldt. In hoeverre zijn die somberheid en chaos inherent aan het werk, zodat je ze in principe zonder voorkennis zou moeten kunnen waarnemen? En in hoeverre zijn die eigenschappen bepaald door de kunsthistorische context van het werk, en moet je die context kennen om de esthetische kwaliteiten te kunnen waarnemen? 

Met andere woorden, in hoeverre moet je expert zijn op het gebied van 19^e– en 20^e-eeuwse schilderkunst om Guernica als somber en chaotisch waar te kunnen nemen? 

Grijstinten en grootte 

In de kunstfilosofie was het lange tijd populair om te denken dat externe factoren, zoals de kunsthistorische traditie, eigenlijk geen rol spelen in onze esthetische waardering van kunst. Oké, dat is misschien iets te kort door de bocht. Het idee was dat iedereen in principe de esthetische kwaliteiten van een kunstwerk kan waarnemen zonder iets te weten over de historische context.  

Deze positie, ook wel formalisme genoemd, laat dus in het midden of de historische context in de praktijk soms helpt om een kunstwerk te waarderen. Ze zegt alleen dat esthetische waardering altijd mogelijk is zonder kennis van de historische context. 

In het geval van Picasso’s Guernica zou een formalist bijvoorbeeld kunnen zeggen dat het schilderij somber is vanwege de grijstinten en imponerend vanwege de grootte. Je hoeft het schilderij niet kunsthistorisch te kunnen plaatsen om die eigenschappen waar te nemen. Je hoeft alleen maar de grijstinten en grootte op je in te laten werken. 

Volgens het formalisme is esthetische waardering mogelijk zonder kennis van de historische context 

Dit formalisme is onder andere aantrekkelijk omdat het inclusief is. Voor de formalist is kunst toegankelijk voor iedereen, ongeacht voorkennis. Je hoeft geen muziekhistoricus te zijn om Stravinsky’s Le Sacre du printemps te waarderen, en je hoeft ook geen expert op het gebied van 19^e– en 20^e-eeuwse schilderkunst te zijn om de esthetische kwaliteiten van een Van Gogh te kunnen zien. Als je naar een muziekstuk luistert met aandacht voor de melodieën en ritmes, en naar een schilderij kijkt met oog voor compositie en perspectief, dan hoeft jouw esthetische ervaring niet onder te doen voor die van een muziek- of kunsthistoricus. 

Aliens 

Een invloedrijke theorie van Kendall Walton zette het formalisme op losse schroeven. Volgens Walton zijn esthetische eigenschappen niet inherent aan het schilderij zelf, maar afhankelijk van de traditie waarin het werk staat. Wij zien Guernica als een schilderij, en we zien het dus in de context van andere schilderijen. We hebben daarom bepaalde verwachtingen: we verwachten een relatief plat vlak waarop kleuren te zien zijn. Een gedachte-experiment van Walton laat zien dat zulke simpele verwachtingen cruciaal zijn voor onze esthetische waarderingen.  

Stel je voor dat Picasso Guernica had gemaakt op een andere planeet, waar aliens wonen die een andere kunsttraditie hebben dan wij. Op deze planeet maken kunstenaars geen schilderijen, maar guernica’s. Een guernica heeft hetzelfde oppervlak als Picasso’s Guernica, dezelfde kleuren en dezelfde compositie. Het enige waarin een guernica kan verschillen van Picasso’s Guernica is in het reliëf. Dat wil zeggen, terwijl Guernica vrijwel helemaal plat is, zijn er guernica’s waar de stier heel ver uitsteekt, of waar alles wat belicht wordt door de lamp verzonken ligt. 

Een kunstwerk heeft esthetische kwaliteiten binnen een artistieke categorie 

Stel je nu voor dat je een alien op die planeet bent, en je ziet Picasso’s Guernica voor het eerst. Zou je zeggen dat het werk somber is? Nee, want de sombere kleuren hebben alle guernica’s gemeen. We verwachten de grijstinten, dus die ervaren we niet als significant. Het werk is ook niet chaotisch in vergelijking met andere guernica’s. Sterker nog, wat je voor je ziet, oogt bijna sereen: het platte vlak geeft een rust die andere guernica’s niet hebben. 

Dit gedachte-experiment laat volgens Walton zien dat een kunstwerk de esthetische kwaliteiten die het heeft (levendig, sereen, chaotisch) alleen heeft binnen een artistieke categorie, zoals schilderij, guernica, symfonie, of beeldhouwwerk. Gezien zo’n categorie zijn er kenmerken van het werk die we verwachten, en kenmerken die we niet verwachten. De esthetische kwaliteiten komen gedeeltelijk tot stand doordat het werk speelt met die verwachtingen. Bij een schilderij verwachten we een vrij plat vlak, bij een guernica juist niet.   

Neem nu je favoriete kunstwerk in gedachten. Met enige creativiteit kun je een vergelijkbaar gedachte-experiment opzetten voor dit werk. Voor een muziekstuk, zeg Beethovens Eerste Symfonie, kun je je bijvoorbeeld een artistieke categorie voorstellen waarbinnen alle werken dezelfde tonale en ritmische inhoud hebben als de symfonie. De stukken verschillen alleen in hoe luid elke toon gespeeld wordt. Binnen deze traditie heeft Beethovens Eerste esthetische eigenschappen die wij er totaal niet in zien, simpelweg omdat wij de symfonie in een ander licht zien: wij letten veel minder op de luidheid en veel meer op ritme, bijvoorbeeld. 

Expertise 

Als je Walton gelooft, dan speelt de kunsthistorische context van een kunstwerk wel degelijk een belangrijke rol in onze ervaring van het werk, omdat die context bepaalt in welke categorie we het werk moeten plaatsen. Betekent dit nu dat je toch een opleiding kunstgeschiedenis moet hebben gedaan om Guernica of Beethovens Eerste Symfonie op de juiste manier te kunnen waarderen?  

Niet per se. Voor Walton kan een artistieke categorie meer of minder specifiek zijn. De categorie schilderij is heel algemeen en daarom zijn de verwachtingen die erbij horen relatief eenvoudig: we verwachten een plat vlak, bijvoorbeeld. 

De categorie symfonie is al iets ingewikkelder, want symfonieën hebben een bepaalde structuur waar je van op de hoogte moet zijn. Als je die structuur niet kent, dan kun je Beethovens Eerste niet helemaal waarderen als symfonie. Maar toch kun je de muziek wel waarderen als Westerse klassieke muziek, in ieder geval als je een beetje bekend bent met Westerse klassieke muziek in het algemeen. Om dat niveau te bereiken hoef je natuurlijk geen expert te zijn. 

Portret door Laura Y