Door Bij Nader Inzien (redactie)
Germaine de Staël (1766-1817) was in haar tijd een invloedrijk denker, maar nu zijn we haar bijna vergeten. Ze schreef over politiek, ethiek en esthetiek en zocht verbindingen tussen de publieke en persoonlijke sfeer. In haar PhD-project brengt Eveline Groot haar filosofie weer onder de aandacht. Eveline is een van de zes promovendi die namens Bij Nader Inzien haar onderzoek presenteert op het Brainwash Festival (27 oktober), onder het overkoepelende thema: ‘Is goede politiek rationeel?’ We maken kennis met haar aan de hand van drie vragen.
Welke vraag wordt volgens jou te weinig gesteld?
Waar zijn de vrouwen in de geschiedenis van de filosofie gebleven en wat waren hun filosofische stemmen en ideeën? Het is een vraag die ik mijzelf lange tijd niet heb gesteld. Mijn eerste filosofische liefde was Kant, mijn tweede Plato. En de metafysische bouwwerken die zij creëerden vond ik betoverend.
Tijdens mijn studie miste ik de vrouwen dus aanvankelijk niet, totdat ik per toeval stuitte op de filosofische stem van Germaine de Staël. Zij stond bekend als beroemd salonnière, politiek denker en schrijfster van Franse literatuur, maar in de filosofie klonk haar naam nauwelijks. Maar hoe meer ik haar werk las, hoe verrassender en vernieuwender het denken bleek.
De filosofie van De Staël raakt je in de onderbuik en het hart
In haar filosofie verbindt De Staël voortdurend het collectief met het individu, het algemene met het persoonlijke. Ze ontwikkelt een eigen filosofische antropologie, waarin politieke, sociale, morele en esthetische ideeën zich verhouden tot een specifiek sentimenteel-rationeel mensbeeld.
Ook neemt ze zichzelf mee in haar denken: haar persoonlijke ervaringen, haar passie, haar temperament. Hierdoor heeft ze een heel eigen filosofische stem die dicht tegen de actualiteit schuurt en lezers niet alleen raakt op een intellectuele manier maar juist ook in de onderbuik en het hart: geen metafysisch bouwwerk, maar een diepmenselijke en levendige filosofie. Zo levendig, dat haar denken nog steeds invloed heeft in onze tijd. Ze is de ‘moeder’ van het liberalisme en de eerste die de romantische geest die opkwam aan het eind van de 18e eeuw met haar pen wist te vangen.
Zoals De Staël zijn er meer vrouwelijke filosofen vergeten. De laatste jaren is hier opnieuw aandacht voor en worden denkers en werken beetje bij beetje herontdekt. Daarmee krijgt de hele filosofische praktijk een wervelende en prikkelende impuls.
Is goede politiek rationeel?
Het korte antwoord is nee. Althans, goede politiek wordt niet puur rationeel bedreven.
In haar boek over de menselijk passies schrijft De Staël dat er zoiets bestaat als koud calculerend redeneren: een vorm van redeneren die bepaalde regels en procedures volgt, maar daarmee ontmenselijkt. Het voorbeeld dat zij aandraagt is de morele calculus van het utilitarisme. Dat is een ethische stroming die probeert te berekenen wat de maximalisatie van geluk is voor het collectief, maar de positie van minderheden of negatieve gevolgen voor het individu niet voldoende meeweegt. Voor De Staël is het uitgesloten dat je mensenlevens opoffert voor een politiek doel, maar een utilitarist kan die keuze wél maken, door de uitkomst van zijn berekening.
Goede politiek houdt rekening met menselijke emoties
Daarnaast spelen emoties altijd een rol in politieke machtsvorming en besluitvorming. Het is naïef om te denken dat procedures genoeg bescherming bieden tegen de corruptie van machthebbers. De Staël laat in haar politieke analyses zien hoe snel Napoleon Bonaparte de macht van volksvertegenwoordigers in de Franse republiek inperkt en daar een autocratisch bewind tegenoverstelt. Heel berekend beïnvloedt hij de mensen om zich heen en de publieke opinie van het Franse volk, juist door emoties te bespelen en zijn eigen ambitie en zucht naar erkenning te volgen.
Goede politiek houdt rekening met menselijke emoties en bevordert de collectieve emoties die medemenselijkheid en vrijheid promoten. In de politiek moet er plaats zijn voor positieve emoties zoals liefde voor individuele en collectieve vrijheden en sympathie voor anderen. Alleen wanneer die emoties het rationele oordelen informeren, kan goed politiek beleid ontstaan.
Heb je een lees-, kijk- of luistertip voor onze lezers die meer willen weten over emoties of religie in de politiek?
Ezra Klein, columnist van The New York Times, werd onlangs tot de stercommentator gebombardeerd van de aankomende verkiezingen in de Verenigde Staten. En als je naar zijn commentaren en interviews luistert in de podcast The Ezra Klein Show, begrijp je waarom: hij bevindt zich in het hart van het politieke debat. Hij was een van de eerste en luidste bepleiters van een open verkiezing van de democratische presidentskandidaat. Klein geeft geen expliciete meta-analyses van de emoties die in de huidige verkiezingen spelen. Wel benoemt hij krachtig waarom er een gebrek was aan vertrouwen in Biden als presidentskandidaat en waarom Harris’ kandidatuur juist hoop biedt, en zelfs een gevoel van vreugde.
Het is heerlijk om de verkiezingen door de lens van Klein te volgen: het stemt optimistisch en biedt hoop voor de democratie.
Eveline Groot is PhD-kandidaat aan de Erasmus Universiteit. Haar onderzoek richt zich op het werk en leven van Germaine de Staël, een 18e-eeuwse denker, en gaat in op onderwerpen als sentimentaliteit, emotie, politiek en moraliteit. Eveline presenteert haar onderzoek namens Bij Nader Inzien op het Brainwash Festival (27 oktober).
Bekijk hier alle artikelen in de serie De Nieuwe Universiteit. Vond je dit een goed artikel? Bij Nader Inzien zet zich in voor de verspreiding van serieuze filosofische kennis en analyse. We kunnen het platform draaiende houden dankzij de inzet van vrijwillige auteurs en redacteuren en de steun van lezers zoals jij. Word daarom vriend van BNI of steun ons met een donatie. |