Door Friso Timmenga (Rijksuniversiteit Groningen)
Laten we eerlijk zijn: academische filosofie kan soms behoorlijk saai zijn. Open een prestigieus filosofisch tijdschrift en je wordt overspoeld door een stroom van abstracte onderscheiden en ingewikkelde argumentatiestructuren. Bij het lezen van zulke artikelen voel ik enerzijds bewondering: deze conceptuele acrobatiek doe je niet zomaar na. Maar anderzijds vraag ik me af: wat is nu werkelijk de zin van dit soort abstracte discussies?
Het achterliggende idee begrijp ik heus wel. Net als in andere wetenschappen ontwikkelen academische filosofen inzichten die de samenleving kunnen verrijken. Maar naast deze resultaatgerichte kanten, zoals het publiceren van wetenschappelijke artikelen of boeken, bestaan er ook andere: scherp denken, streven naar wijsheid en – wie weet – een gelukkiger mens worden. Deze aspecten wijzen op een benadering van filosofie als een proces, of beter gezegd: als een ambacht.
In zijn nieuwe boek Een oefening in leven verkent Pablo Lamberti de ambachtelijke kant van filosofie. Lamberti – die promoveerde aan de Universiteit van Amsterdam – verwijst daarbij naar wat vaak wordt gezien als de oorsprong van de Europese filosofie: de Griekse en Romeinse oudheid. In tegenstelling tot hedendaagse academische filosofen waren filosofen als Epictetus en Seneca niet zozeer gericht op het ontwikkelen van nieuwe theoretische inzichten, maar beschouwden zij filosofie als een ambacht dat gericht was op de zorg voor de ziel. Hoe werkte die filosofische ‘zielenzorg’?
Transformatie
Bij de klassieke zielenzorg speelde ‘oefenen’ een sleutelrol. Een filosofische oefening was bedoeld om een transformatie teweeg te brengen in de beoefenaar: een verandering in gedrag, overtuigingen, emoties, enzovoort. Sommige van die oefeningen lijken op hoe wij vandaag aan filosofie doen, zoals het lezen, schrijven en bespreken van teksten. Andere oefeningen zijn voor ons ongewoner, zoals filosofische stellingen uit het hoofd leren of naakt worstelen. In al deze gevallen was het doel hetzelfde: een transformatie van het individu realiseren.
We dreigen los te komen van de geleefde praktijk die filosofie in de oudheid was
Lamberti bouwt in zijn interpretatie van de Griekse en Romeinse filosofie verder op de Franse filosoof Pierre Hadot (1922-2010). Bij het bestuderen van oude filosofische teksten stuitte Hadot steeds op hetzelfde probleem: in samenhang leken deze teksten incoherent. Dit is duidelijk als je de dialogen van Plato met elkaar vergelijkt, of als je kijkt hoe Aristoteles het begrip logos verschillend uitlegt. Hoe moet je zoiets verklaren?
Hadots antwoord was simpel maar elegant: een theoretische tekst stond nooit op zichzelf, maar diende altijd een specifieke filosofische praktijk. De Ouden gaven de voorkeur aan een ietwat incoherent stuk dat een spirituele werking op zijn toehoorders had, boven een dichtgetimmerde logisch systeem dat zowel vriend als vijand koud liet.
In drie hoofdstukken laat Lamberti zien welke oefeningen de oude Grieken en Romeinen uitvoerden en hoe zij die beschreven. Net als Hadot bekritiseert Lamberti hiermee de hedendaagse academische filosofie. Hij stelt namelijk dat we te veel naar pure theorie hellen en daardoor los dreigen te komen van de geleefde praktijk die filosofie in de oudheid was.
Handleiding
In het laatste en boeiendste hoofdstuk onderzoekt Lamberti hoe we vandaag de oude beoefening van filosofie nieuw leven kunnen inblazen. Hij trekt daarbij onder andere interessante parallellen met de Japanse filosofie, die van oudsher ook als een levenskunst wordt gezien. Pas sinds de Europeanisering van Japan in de 19e eeuw is daar verandering in gekomen en kent Japan een eigen ‘academische’ filosofie.
Het belangrijkste is om nieuwe oefeningen te ontwerpen
De grote vraag die bij een herleving van filosofische praktijk opdoemt, draait om de context. Is het mogelijk om oefeningen van 2000 jaar oud opnieuw tot leven te wekken in het 21ste-eeuwse Nederland en België?
Volgens Lamberti is dat een terechte, maar niet onontkoombare vraag. Het gaat hem namelijk niet om het een-op-een overnemen van antieke filosofische oefeningen zoals naakt worstelen. Het belangrijkste is om nieuwe oefeningen te ontwerpen die gericht zijn op je eigen zielenzorg. In zijn boek reikt hij een handleiding aan voor het zelf ontwerpen van dit soort oefeningen.
Wondermiddel
Lamberti’s boek blinkt uit in zijn gedetailleerde beschrijvingen van oude Griekse en Romeinse oefeningen en is terecht genomineerd voor de Socratesbeker 2025. Wie kritischer is op het begrip van filosofie als ambacht, zal allicht minder aanknopingspunten vinden. Want reduceren we filosofie zo niet tot een soort spirituele lifestyle? Openen we de deur niet voor filosofische kwakzalvers, wanneer het effect van een tekst belangrijker wordt dan de logische kwaliteit ervan?
Antieke zielenzorg is geen kant-en-klaar wondermiddel
Lamberti is zich bewust van dit gevaar. Hij onderscheidt Epictetus en Seneca van oppervlakkige zelfhulpboeken door te benadrukken dat de antieke zielenzorg een levenslange onderneming is, geen kant-en-klaar wondermiddel. Daarbij stelt Lamberti tegen het einde van het boek dat filosofische oefeningen niet zo individualistisch zijn als ze lijken, en er wel degelijk ruimte moet zijn voor ‘de ander’.
Toch kan ik me voorstellen dat sommige lezers niet volledig overtuigd raken, aangezien Lamberti deze verschillen slechts kort aanstipt. De vraag blijft of filosofie op deze manier niet dreigt te concurreren met kwakzalvers en charlatans. En of we een filosofie als ambacht überhaupt zouden moeten willen.
Is dat een probleem? Ik denk van niet. Net als de Grieken en Romeinen zoek ik in een filosofische tekst vooral een uitnodiging om verder te denken, waarbij een volledig dichtgetimmerd systeem niet noodzakelijk is. Lamberti’s boek biedt die uitnodiging zonder meer. Heb jij ook wel zin in die spirituele transformatie? Oefenen maar!
Friso Timmenga is promovendus aan de Rijksuniversiteit Groningen. Zijn onderzoek richt zich op de studie van wereldfilosofieën en kennisdiversiteit.
Vond je dit een goed artikel? Bij Nader Inzien zet zich in voor de verspreiding van serieuze filosofische kennis en analyse. We kunnen het platform draaiende houden dankzij de inzet van vrijwillige auteurs en redacteuren en de steun van lezers zoals jij. Word daarom vriend van BNI of steun ons met een donatie. |