Door Lotte Spreeuwenberg (Promovendus Universiteit Antwerpen)
Mag je van sommige mensen verwachten dat ze van je houden? In een relatie mogen we dat toch in ieder geval van onze partner verwachten. En heeft niet ieder kind recht op liefde van zijn ouders? Het is een interessant idee, een morele verplichting tot liefde. Maar het voelt ook paradoxaal. Is liefde niet iets dat ons overkomt? Een verplichting voelt als forceren. Kun je liefde forceren?
Liefde: gevoel of ratio?
In de literatuur zijn er een aantal theorieën te onderscheiden over wat liefde is. Liefde zou, aan de ene kant, meer een kwestie van emotie zijn. Een kwestie van gevoel, niet de wil. Liefde reageert niet op redenen voor die liefde, maar geeft daarentegen wel redenen om te handelen. Je kunt misschien redenen bedenken om iemand lief te hebben – “Wat is hij grappig en charmant!” – maar dit roept niet automatisch het gevoel van liefde op. Wanneer liefde inderdaad louter een kwestie van gevoel is, zou dit problematisch kunnen zijn voor een verplichting tot liefde. Kunnen we dit gevoel commanderen? En hoe doen we dat als liefde niet reageert op de redenen die we voor die liefde bedenken?
Aan de andere kant is liefde wel degelijk gevoelig voor de ratio. We houden toch van iemand omdat we kwaliteiten van deze persoon waarderen? Ik val niet zomaar voor een willekeurige samenstelling van eigenschappen. Ik word aangetrokken door bepaalde kwaliteiten van een persoon. Een probleem voor deze theorie van liefde is dat onze geliefden dan inwisselbaar zijn. Stel ik houd van mijn geliefde omdat ze beeldschoon is, grappig en bovendien erg intelligent. Nadat ik een relatie met haar ben gestart kom ik iemand tegen die – wonderbaarlijk genoeg – nóg beeldschoner, nóg grappiger en nóg intelligenter is! Zou mijn liefde inderdaad afhankelijk zijn van de kwaliteiten van een persoon, dan zou ik mijn geliefde in moeten wisselen tegen deze betere variant. Maar handelen in geliefden voelt vreemd en zelfs verkeerd. Maken we onszelf dan wijs dat onze huidige geliefde betere kwaliteiten heeft dan ieder ander die we tegenkomen? Maakt liefde blind voor kwaliteiten van buitenstaanders en overdrijven we de kwaliteiten van onze geliefden? Volgens aanhangers van deze theorie van rationele liefde hoeft dat niet het geval te zijn. Wat we namelijk ook waarderen is de relatie die je hebt: de gedeelde historie, alles wat je samen hebt meegemaakt. Daardoor waardeer je jouw geliefde meer dan de meest geweldige kwaliteiten van iemand die je net hebt ontmoet.
Een morele verplichting tot liefde
De uitleg van liefde als een reactie op de relatie en de eigenschappen van de geliefde, omschrijft dat we redenen hebben voor onze liefde. Wat betekent dit nu voor een morele verplichting tot liefde? Stel dat een moeder moreel verplicht is van haar kind te houden, maar geen liefde voor haar kind heeft. Neem als voorbeeld een moeder die lijdt aan postnatale depressie: ze voelt zich verplicht van haar kind te houden, maar voelt op dit moment geen liefde voor haar kind. Ze zou dan kunnen bedenken welke redenen ze heeft om van haar kind te houden. Wat waardeer ik aan mijn kind en waardeer ik de relatie die ik met mijn kind heb?
Maar het afdwingen van liefde doet kil aan. Liefde lijkt een ongrijpbaar en oncontroleerbaar fenomeen. Of is dat puur een romantische wens? Hoe verklaren we liefde op het eerste gezicht, waarbij je de kwaliteiten van een persoon nog niet kent en er ook geen enkele relatie mee hebt? Bovendien zou ik graag willen dat mijn geliefde ook nog van me houdt als ik een van mijn, door hem gewaardeerde, kwaliteiten zou verliezen. We willen niet zomaar ingewisseld worden!
Aan de andere kant lijkt totale ongrijpbaarheid ook niet op zijn plek. We lijken toch altijd redenen voor liefde te hebben. Als iemand aan je vraagt: ‘Waarom hou je van haar?’, is daar altijd een antwoord voor te geven. Of omgekeerd: we zouden in ieder geval toch graag willen dat onze geliefde daar een (liefst bevredigend) antwoord op geeft! Ook voor het voortzetten of afkappen van liefde heb je redenen. En sommige liefde lijkt ongepast en kunnen we bekritiseren. Geeft dit niet aan dat we enigszins controle over liefde hebben? Als een vriend voor de zoveelste keer smoorverliefd wordt op een bezette vrouw, is het niet vreemd dat ik zuchtend mijn ogen omhoog rol.
Maar rollen mijn ogen om de liefde van deze vriend, of het gedrag wat uit die liefde voortvloeit? De voor de hand liggende vervolgvraag is dan: is het gedrag dat uit liefde voortvloeit niet onlosmakelijk verbonden met het gevoel van en de redenen voor die liefde? Als we onderzoeken of we een verplichting tot liefde kunnen hebben, hebben we tot dusver al drie componenten van liefde ontdekt: het gevoel van liefde (laten we dit symbolisch het hart noemen), de redenen voor liefde (laten we dit het hoofd noemen) en handelingen uit liefde (laten we dit de hand noemen).
Hoofd, hart en hand
Liefde zit volgens mij zowel in het hoofd, als in hart en hand. Het lijkt me onmogelijk met hart en hoofd smoorverliefd op iemand te zijn en op geen enkele manier je gedrag daarop aan te passen (al was het gedrag maar beperkt tot dagdromen en in de verte staren). Omgekeerd is het volgens mij ook niet mogelijk alle handelingen van een liefhebbende na te bootsen wanneer liefde in het hart en hoofd ontbreekt. Ook zit liefde, misschien het meest vanzelfsprekend, in het hart: iemand die alleen redenen voor liefde kan geven en daar op handelt, maar waarbij het gevoel van liefde ontbreekt, zouden we niet graag als geliefde willen. Maar liefde zit ook in het hoofd: we kunnen altijd redenen geven waarom we van onze geliefde houden.
Wat impliceert deze uitleg van liefde nu voor een morele verplichting tot liefde? Kunnen we bijvoorbeeld een moeder verplichten van haar kind te houden? We kunnen haar in ieder geval vragen om bepaalde handelingen uit te voeren. Ook kunnen we haar vragen na te denken over redenen om van haar kind te houden. Bij het hart wordt het echter ingewikkeld: zijn mensen in staat om emotie op te wekken? En hoe dan?
Zouden we met hoofd en hand het hart kunnen beïnvloeden? Wellicht door handelingen uit te voeren die bij een liefhebbende situatie horen (hand) en daarbij redenen bedenken waarom we van deze persoon houden (hoofd). De moeder die geen liefde voor haar kind voelt (maar wel deze wens heeft) zou zichzelf dus in een positie kunnen zetten waarin het waarschijnlijk is dat de emotie opgewekt wordt. Echter volgt er in koeienletters een ‘maar’: deze methode geeft geen garantie voor succes. Hoewel hoofd en hand alles volgens het boekje doen, is de moeder geen gevoel van liefde gegarandeerd. Kunnen we iemand tot iets verplichten als deze persoon er geen totale controle over heeft? Een reactie hierop is dat we wel degelijk verplichtingen kunnen hebben tot dingen die een kleine kans op succes hebben, bijvoorbeeld de morele verplichting om mond-op-mondbeademing uit te voeren. Maar deze vergelijking houdt geen stand. We zijn moreel verplicht tot de handeling van mond-op-mondbeademing en het redden van een leven heeft een kleine kans op succes. In deze analogie zijn we verplicht tot het proberen van het redden van een leven, maar wanneer het slachtoffer sterft kan mij dat niet aangerekend worden. Dit zou voor liefde betekenen dat we een morele verplichting tot het proberen van liefhebben kunnen hebben, maar dat een moeder niet kan worden aangerekend dat ze niet van haar kind houdt.
Intuïtief zou je willen zeggen dat ouders inderdaad de verplichting hebben om van hun kinderen te houden. Maar dit zou veronderstellen dat het controleren van het gevoel van liefde mogelijk is en dat lijkt vooralsnog erg lastig. De New York Times stelde een vragenlijst op met 36 vragen die je aan iedere persoon (volwassene) kunt stellen die je lief wilt hebben (http://36questionsinlove.com/). Na dat gesprek zou je gegarandeerd liefde voelen voor deze persoon. Zelf heb ik het (nog) niet geprobeerd. Misschien niet door ongeloof. Eerder uitstel van de eventuele uitkomst dat liefde toch controleerbaar is: een doorbraak in mijn onderzoek naar een morele verplichting tot liefde, maar stiekem een onromantische en verantwoordelijkheid opleggende conclusie.
Meer filosoferen over liefde? Kom naar de summer school ’the right to be loved’ of luister naar podcast www.lovepodcast.org. The Philosophy of Love podcast is onderdeel van het Metaphysics of Love project, een interdisciplinair onderzoek naar de aard van liefde, geïnitieerd door Carrie Jenkins, professor aan University of British Columbia.