Door Fleur Jongepier (Radboud Universiteit Nijmegen)
Recensie
De VrijheidsIllusie
Uitgeverij Boom, 192 blz. € 20,00
Essays van: Ger Groot, Alicja Gescinska, Désanne van Brederode, Christiaan Weijts, Nelleke Noordervliet, Christien Brinkgreve, Albert Jan Kruiter, James Kennedy, Herman Vuijsje, Hans Achterhuis, Max Pam, René Cuperus, Stevo Akkerman, Jos de Mul, Trudy Dehue, Welmoed Vlieger en Joep Dohmen.
De schrijvers
Deze bundel is uitgekomen onder redactie van Simon Knepper (1955) en Frank van de Bosch (1959) en ontstaan uit een essayserie, uitgegeven in AMC Magazine. Er hebben maar liefst zeventien auteurs aan meegedaan, een mix aan wetenschappers (filosofen, historici, een bestuurskundige), journalisten en schrijvers. Wat wel opvalt: veertien van alle auteurs zijn van voor de jaren zeventig. Dat heeft, vermoed ik, invloed gehad op de algemene toon van de bundel.
De twee centrale vragen
Hoe vrij zijn we echt? En: we lijken nu zo veel vrijer dan de generaties die ons voorgingen, maar is dat wel echt zo? Dat zijn de twee centrale vragen van deze bundel, zo leggen de redacteuren uit in hun woord vooraf. Lezers die voorwoorden normaliter overslaan, kunnen dat met een gerust hart ook doen bij deze bundel. Want dat deze twee vragen de rode draad vormen, zal niemand ontgaan. Sterker nog, de antwoorden vertonen ook overeenkomsten. Christaan Weijts vat het algemene sentiment goed samen: “De ‘maakbare samenleving’, dat achterhaalde linkse ideaal, is opgeschoven naar een rechts, neoliberaal idee van het ‘maakbare leven’”.
Genuanceerde klaagzang
In bijna alle essays wordt in eerste instantie flink afgegeven – geklaagd zelfs – over onze vrijheid. We hebben te veel keuze, en zijn daardoor juist minder vrij. Vrijheid is een verplichting geworden. Die hele vrijheid is een illusie! Pas helemaal aan het einde van het essay volgt meestal de nuance. Alsof er iemand op de valreep langskwam en zei: ‘Nou, dan neem ik jouw vrijheid toch gewoon weer mee?’ Waarop de auteurs eieren voor hun geld kozen. Want te veel keuze is beter dan geen keuze; een illusie is beter dan niets.
Het is daarom de vraag of de ‘illusie-insteek’ wel een goede keuze was. Het resultaat is een trits essays met de boodschap: ‘Ja én nee’ of: ‘Moeilijk, moeilijk moeilijk’. Een minder sturende aanvliegroute had wellicht tot een diversere, frissere en informatievere bundel geleid.
Reden om dit boek niet te lezen
Wat voor vrijheid we eigenlijk hebben en hoe blij we daarmee moeten zijn, is zonder meer een urgente én filosofisch interessante vraag. Maar wat in deze bundel mist zijn gesprekspartners, contrasten, tegenargumenten.
Verschillende auteurs in de bundel doen beroep op de waarde van ‘dialoog’, maar lijken zelf ironisch genoeg tijdens het schrijven geen echte gesprekspartners te hebben opgezocht. Door daadwerkelijk in te gaan op niet-karikaturale versies van klassiek-liberale posities zouden de (terechte) zorgen en klachten over vrijheid anno 2018 aan kracht hebben gewonnen en was er een publiek bereikt dat uit meer lezers bestond dan gelijkgestemden.
Reden om dit boek wel te lezen
Het is makkelijk om kritiek te hebben op a) een bundel van meerdere auteurs met b) zeer verschillende achtergronden die c) gaat over (de illusie van) vrijheid. Het project als geheel is enorm ambitieus, de verwachtingen zijn hoog, en alleen daarom al vallen teleurstellende essays meer op – in elk geval meer dan bij een regulier boek van één schrijver het geval zou zijn.
Daarom wil ik die kritiek ook weer nuanceren. Oprechte hulde aan de twee redacteuren die dit project met zoveel auteurs überhaupt aangingen en afkregen. Dat is geen kattepis. Hulde ook aan de auteurs. Er zitten echt mooie essays tussen, mijn favorieten waren Albert Jan Kruiter, Trudy Dehue, Alicja Gescinska, Jos de Mul, Christiaan Weijts.
De ambitieuze inzet valt dus te prijzen. Bovendien heeft het lezen van deze essays een onverwacht effect. Ook al deel je de pessimistische sentimenten over vrijheid, toch is er grote kans dat je tijdens het lezen in een krachtige, liberale reflex schiet. Daar zit je dan vervolgens ongemakkelijk te zijn met je kritische inborst en je liberale reflex tegelijkertijd. Dat is misschien een onbedoeld effect van dit boek, maar wel eentje die reden geeft het in huis te halen.
Bovenstaande recensie verscheen eerder in Trouw.