Door Thomas Fossen (Universiteit Leiden)

“Hoe durft de premier ervoor te kiezen om miljoenen Nederlanders onnodig corona te laten krijgen?” vroeg Geert Wilders in het Kamerdebat van 18 maart over de maatregelen in de coronacrisis. Samen met Forum voor Democratie pleitte hij voor een totale lockdown, want “we gaan toch niet experimenteren met mensen?”

Een groot deel van het verzet tegen de strategie van het kabinet valt te verklaren én te ontzenuwen door goed te kijken naar één verwarrende grafiek, die de kern vormde van de briefing van RIVM-directeur Van Dissel voorafgaande aan het debat.

Een ongelukkige illustratie

Kort samengevat: als we niets doen (scenario 1), dan overspoelen ernstig zieke mensen binnen korte tijd de beschikbare bedden op de intensive care. Scenario 2, de keuze van het kabinet, probeert met maatregelen van ‘maximale controle’ de curve af te vlakken om binnen de beschikbare IC-capaciteit te blijven. Scenario 3, de voorkeur van Baudet en Wilders, brengt dankzij een verdergaande lockdown de verspreiding van het virus drastisch terug.

Deze figuur biedt een visuele illustratie van de ideeën achter de beleidsscenario’s, geen cijfermatige doorrekening (blijkens deze studie). Die ideeën legde Van Dissel uit. We kunnen de vorm van de grafiek dus logisch beredeneren aan de hand van die uitleg. Dan blijkt het plaatje op drie punten niet te kloppen. En die punten voeden de onenigheid in de Kamer.

Waarom zou je zekere besmettingen op korte termijn verkiezen boven een even groot aantal potentiele besmettingen op lange termijn?

Ten eerste: de piek van de lockdown is even hoog als de piek van maximaal controleren. Maar, zoals Tunahan Kuzu (Denk) opmerkt tijdens de briefing, bij de lockdown komt die piek veel later. Dat geeft extra tijd om de IC-capaciteit op te krikken. Precies die tijd is een argument van Baudet en Wilders voor een lockdown.

Op basis van de figuur valt dus op het eerste oog wel te begrijpen dat zij zich druk maken over onnodige ziektegevallen, want waarom zou je zekere besmettingen op korte termijn verkiezen boven een even groot aantal potentiële besmettingen op lange termijn?

Een tweede merkwaardig aspect van de grafiek wordt scherp opgemerkt door Baudet. Waarom zien we alleen bij een lockdown (blauwe lijn) een heropleving, en niet bij maximaal controleren (groen)? In het debat concludeert Baudet hieruit dat Van Dissel een “trucje” toepast en dat de “drie modelletjes met twee maten meten.”

Ik ben met hem eens dat het willekeurig is om die heropleving bij de strategie van het kabinet buiten beschouwing te laten. Zonder tweede piek lijkt de groene lijn toch totale immuniteit te veronderstellen, wat Van Dissel ontkent, of anders een vaccin. Daarmee lijkt de rechtvaardiging van de strategie van het kabinet onderuitgehaald. Of toch niet?

Van Dissels overweging over groepsimmuniteit is dus veel subtieler dan Wilders en Baudet onderkennen

Ten derde, waarom is de piek bij de lockdown eigenlijk zo laag, in vergelijking met niets doen (rood)? Het idee is dat je alle maatregelen opheft: het blauwe pijltje is “het moment dat je je duim uit de dijk trekt”, zegt Van Dissel. Bij een lockdown is het virus nog (bijna) even besmettelijk als bij niets doen, dus je zou verwachten dat die blauwe piek even hoog zou zijn als de rode. Is dat niet precies waar Van Dissel voor wil waarschuwen?

Groepsimmuniteit

Als we wél een tweede piek zouden krijgen bij maximaal controleren, hoe hoog zou die dan zijn? Hier ligt de crux van het verhaal over ‘groepsimmuniteit.’ Het gaat niet om totale immuniteit van de bevolking waardoor het virus geen kans meer krijgt, zoals Wilders en Baudet blijven beweren. “Daar richten de maatregelen zich niet op,” zegt Van Dissel stellig. Die zijn gericht op de “determinanten van overdracht.”

Het voordeel treedt, in beperktere mate, al eerder op: iedere resistente persoon is als het ware een hindernis voor de verspreiding van het virus in de tweede golf. De tweede golf wordt dus niet voorkomen maar wel afgevlakt: de besmettingsratio wordt lager naarmate meer mensen resistent zijn. De tweede groene piek zou dus lager zijn dan de rode en de (gecorrigeerde) blauwe piek. Om de tweede golf binnen de IC-capaciteit te houden, heb je dus minder maatregelen nodig.

Van Dissels overweging over groepsimmuniteit is dus veel subtieler dan Wilders en Baudet onderkennen, maar ik snap wel dat het niet overkomt. Als je bent gevangen door het beeld van het grafiekje, dat totale immuniteit lijkt te suggereren, en niet goed luistert naar de uitleg, kun je de werkelijke rol die Van Dissel toedicht aan de opbouw van immuniteit niet begrijpen.

Een alternatieve grafiek

Hoe zou het plaatje er vervolgens uit komen te zien? Om hier een beeld bij te geven illustreer ik dat met behulp van een grafiek uit de Economist.

Ook hier zien we drie scenario’s: niets doen (paarse lijn), ‘mitigation’ (gevolgen beperken, donkerblauw) en ‘suppression’ (onderdrukken, lichtblauw).

In het tweede scenario is het doel de IC-belasting te beperken, in het derde scenario wordt gepoogd het virus de kop in te drukken. Die doelen corresponderen met de scenario’s van het RIVM, maar de concrete maatregelen die hieronder geschaard worden verschillen. (Onder ‘suppression’ valt namelijk: scholen en universiteiten dicht, besmette mensen isoleren, en ‘social distancing’ voor de gehele bevolking—precies wat Rutte schaart onder ‘maximaal controleren’; bij ‘mitigation’ blijven scholen en universiteiten open, maar is er wel ‘social distancing’ en een quarantaine voor huisgenoten van zieken.) Let wel, het gaat hier om een doorrekening voor Groot-Brittannië, en bij het RIVM om een conceptueel model voor Nederland.

Als de grafiek van het RIVM zou kloppen, dan lijkt het alsof het ene scenario experimenteert met mensenlevens en het andere niet

Het gaat mij hier nu alleen om de vorm van de curves. Drie dingen vallen op.

1. Het ‘niets doen’ scenario (paars) heeft dezelfde vorm als bij het RIVM: meteen een enorme piek.
2. ‘Suppression’ (lichtblauw) kent een enorme piek na het loslaten van de maatregelen, en die is even hoog als bij niets doen, precies de consequentie die je volgens de redenering hierboven zou verwachten voor het lockdown-scenario van het RIVM.
3. We zien bij ‘mitigation’ (donkerblauw) een relatief lage eerste piek (de grillige lijn, die onderin is uitvergroot). Hier zien we in tegenstelling tot de RIVM-grafiek wel een tweede golf, maar die is flink lager dan bij ‘suppression’. 

De vorm van deze figuur past dus veel beter bij de overwegingen van Van Dissel dan de figuur van het RIVM zelf.

Politieke onenigheid

Als mijn analyse klopt, dan berust de fundamentele kritiek van Wilders en Baudet op een misverstand, opgeroepen door een ongelukkig plaatje. Als de grafiek van het RIVM zou kloppen, dan lijkt het alsof het ene scenario experimenteert met mensenlevens en het andere niet. Dan valt moeilijk te begrijpen waarom men voor iets anders dan totale lockdown zou kunnen kiezen.

De weerstand die de strategie van het kabinet oproept is in dit licht beter te begrijpen, maar niet gegrond. Als het RIVM de figuur zou herzien, dan ziet een lockdown er opeens veel dreigender uit, en snap je waarom Van Dissel benadrukt dat je die heel lang zou moeten vasthouden.

Je vermijdt tegelijk het misverstand dat het tweede scenario rust op een idee van totale groepsimmuniteit. En je ziet het daadwerkelijke voordeel van ‘maximale controle,’ zoals Van Dissel dat uitlegt, namelijk het afzwakken van de tweede golf door een geleidelijke opbouw van immuniteit.