Door Jurrien Hamer (Rathenau Instituut)

Lieke Asma en Jurriën Hamer schreven allebei een filosofisch boek over de vrije wil en haalden daarmee de shortlist voor de Socratesbeker. Toch trokken ze compleet verschillende conclusies. Voor Bij Nader Inzien schreven ze een reactie op elkaars boeken. Dit is Hamers reactie op het boek van Asma, Mijn intenties en ik. Hier vind je Asma’s reactie op het boek van Hamer,  Waarom schurken pech hebben en helden geluk.

In het mooie Mijn intenties en Ik waarschuwt Lieke Asma voor sciëntisme: de neiging van natuurwetenschappers, neurologen, psychologen en ook veel filosofen om hun perspectief op de werkelijkheid te zien als het enige perspectief. Dat is gevaarlijk, schrijft Asma, omdat je niet alle vragen met wetenschappelijke experimenten kan beantwoorden. Bovendien ga je twijfelen aan een idee dat eigenlijk heel alledaags zou moeten zijn: de vrije wil.

Wetenschappers beargumenteren immers dat in een wereld geregeerd door natuurwetten geen vrije wil kan bestaan. Alles wat gebeurt is het noodzakelijke gevolg van bepaalde oorzaken – ook de hersenprocessen waaruit keuzes zijn opgemaakt. En dus zijn je keuzes niet vrij. Ze worden geproduceerd door je genenpakket, je opvoeding en de manier waarop je hersenen zich door de jaren heen hebben ontwikkeld.

Volgens Asma slaat deze analyse de plank mis, omdat wetenschappers zoeken naar de vrije wil in de verkeerde kennisbron. Naast objectieve wetenschappelijke experimenten is er namelijk ook nog een andere bron van kennis: een mens die zichzelf probeert te begrijpen. Door alleen maar met een wetenschappelijke bril naar de wereld te kijken ga je nooit een vrije wil vinden – maar als een mens reflecteert en redeneert komt ze de vrije wil vanzelf tegen.

Asma’s boek blinkt uit in het beschrijven en analyseren van dit eerstepersoonsperspectief. Ze beargumenteert dat mensen in hun dagelijks leven wel moeten nadenken over hun keuzes en daarbij wel moeten ervaren dat er alternatieven beschikbaar zijn waaruit ze kunnen kiezen. We zijn handelende wezens, die dingen doen omwille van redenen. En daar heb je nou eenmaal een vrije wil bij nodig.

Een botsing tussen wetenschap en ervaring

Interessant genoeg kan ik me grotendeels in de analyse van Asma vinden – ik trek er alleen compleet tegengestelde conclusies uit. Ik ben het met Asma eens dat een extern, objectief perspectief niet voldoet als we worstelen met onze keuzes en ons een pad door de wereld banen. We moeten wel veronderstellen dat we een vrije wil hebben. Ik ben het ook met Asma eens dat deze veronderstelling bestaat uit een libertair geloof in alternatieven. Als je handelt, ervaar je dat de wereld stilstaat en je echt iets te kiezen hebt. We lijken niet als willoze slaven gehoor te geven aan de grillen van onze hersenen.

Asma beargumenteert dat mensen wel moeten ervaren dat er alternatieven zijn waaruit ze kunnen kiezen

De vraag is alleen hoe dit eerstepersoonsperspectief zich verhoudt tot het objectieve, derdepersoonsperspectief van de wetenschapper. Asma stelt zich hierbij een ontologisch pluralisme voor: een verzameling van verschillende manieren waarop iets kan zijn. In bepaalde mate stuurt de natuurwetenschap de ontwikkeling van onze hersenen en ons vermogen om keuzes te maken, en in bepaalde mate sturen we zelf.

Hier gaan de wegen van Asma en mij uiteen. Want volgens mij is er geen sprake van een harmonieus pluralisme, maar vindt er juist een frontale botsing plaats tussen deze twee mensbeelden. Een libertair idee van vrije wil concurreert met een wetenschappelijke verklaring van keuzes. Natuurwetenschappen bieden een perspectief op de gehele werkelijkheid, op de gehele toestand van de hersenen waar wij mee samenvallen. Natuurlijk begrijpt een neuroloog heel veel dingen niet, en confronteren onze hersenen haar met de nodige mysteries. Maar er is geen beslissing en geen denkproces die aan de dwingende invloed van natuurwetten ontsnapt.

Keuzes en oorzaken

Tegelijkertijd veronderstellen we een vrije wil die wel degelijk aan deze invloed ontsnapt. De mens is dus tot op haar bot verdeeld. We zien liefdesrelaties als keuzes, maar ook als biologische processen die ons overkomen. We zien oorlogsmisdrijven als welbewuste daden, maar ook als een noodzakelijk gevolg van tragische historische omstandigheden. We redeneren over onze keuzes, maar proberen ook onze keuzes te verklaren. Dan zeggen we bijvoorbeeld dat ons eerdere keuzeproces tekortschoot, omdat we vermoeid waren, of last hadden van stress. Dan redden we iemand, en stellen we dat onze heldhaftigheid ons eigenlijk overkwam.

Ik zet me af tegen de vernietigende consequenties van een wereld geregeerd door verdienste

Dus bestaat de vrije wil? Het is een kwestie van perspectief. Ik beschouw de vrije wil tegelijkertijd als een wetenschappelijke mythe en een praktisch noodzakelijke veronderstelling. Daarom zullen we ook nooit uitgepraat raken over de vrije wil: het conflict is onoplosbaar. Maar het conflict is niet zonder consequenties.

Asma zet zich in haar boek af tegen al te betweterige wetenschappers. Ik zet me in mijn boek af tegen de vernietigende consequenties van een wereld geregeerd door verdienste. Een wereld waarin we elkaar constant de maat nemen, omdat al onze slechte daden keuzes zijn waarvoor we ons schuldig moeten voelen – en waarvoor we regelmatig een zware prijs betalen.

Schurken en helden

De kloof tussen de helden en de schurken is zelden zo diep geweest. De centrale vraag die we onszelf moeten stellen is daarom niet ‘bestaat de vrije wil?’, maar ‘kunnen we wel geloven in verdienste, als de vrije wil zo’n betwijfelbaar idee is?’ Als volgens natuurwetenschappers iedere slechte en goede daad het gevolg is van een keten van gebeurtenissen waar we uiteindelijk geen controle over hebben?

We moeten leren nadenken over straf en beloning zonder verdienste

Ik ben er niet op uit om de mens tot een biljartbal te reduceren, of het bijzondere karakter van ons zelfbegrip te ontkennen. Maar we kunnen een alomvattend idee als verdienste niet stutten op zo’n wankel fundament. We kunnen anderen niet laten lijden terwijl we weten dat hersencellen zich ook maar schikken naar de grillen van de natuur – ook al veronderstellen we tegelijkertijd dat dit niet zo is. We moeten leren nadenken over straf en beloning zonder verdienste.

Bovendien vrees ik dat, hoe genuanceerd de positie van Asma ook is, en hoezeer ze ook onderschrijft dat niet alles een keuze is, de libertaire positie gemakkelijk wordt misbruikt. Als je enige ruimte biedt voor een vrije wil, zullen veel mensen geneigd zijn al hun goede daden daaraan op te hangen. Om zichzelf royaal te belonen en anderen stevig te straffen. En om juist niet geïnteresseerd te zijn in de redenen van een ander. Want als de ander een vrije wil heeft, kan je hem gewoon verantwoordelijk houden voor zijn fouten. Dan verandert een reden al snel in een weinig interessant excuus.