Door Donovan van der Haak (afgestudeerd in filosofie aan Tilburg University)

De BoerBurgerBeweging is de grote winnaar van de Provinciale Statenverkiezingen. Een feestje voor de boeren, een grote teleurstelling voor vele anderen. Na de overwinning van Forum voor Democratie in 2019 zou de BBB de zoveelste populistische partij zijn die een opmars maakt in de Nederlandse politiek.

Caroline van der Plas ziet dat anders. Volgens haar zijn populistische verwijten overdreven en is zij, op inhoudelijke verschillen na, niet anders dan andere gekozen volksvertegenwoordigers.

Klopt dat? Is Caroline van der Plas inderdaad geen populist?

Holle frasen

Volgens de Argentijnse politicoloog en filosoof Ernesto Laclau ontstaat populisme als een groep wensen en behoeften in de samenleving te lang onbevredigd blijft. Burgers die zich ongehoord voelen zetten zich dan af tegen huidige, machtige politici die volgens hen niet genoeg ingaan op hun eisen, waardoor er een tweedeling in de samenleving ontstaat.

Met de holle frase ‘Make America Great Again’ wist Trump een grote groep mensen aan zich te binden

De groep van ontevreden burgers wordt vervolgens samengebracht door de populist. Populisten doen dit door abstracte en betekenisloze kreten naar voren te brengen waarin verschillende burgers zich kunnen herkennen. Neem Donald Trumps ‘Make America Great Again’: een holle frase, maar wel een uitspraak waarmee Trump een grote groep mensen aan zich kon binden.

Laclau zou Van der Plas zonder twijfel bestempelen als populist. Door zich met de BoerBurgerBeweging af te zetten tegen het huidige kabinet en zijn stikstofplannen wist zij een groot aantal toeterende boeren en boze burgers voor zich te winnen.

Zijn alle politieke partijen niet populistisch?

Met haar standpunt dat zij “gewoon gezond verstand” zou terugbrengen in de politiek zei ze inhoudelijk niet zo veel. Maar als een typische populist bracht ze hiermee wel een grote groep burgers samen die zich op verschillende vlakken ongehoord voelden.

De definitie van Laclau roept echter de vraag op in hoeverre alle politieke partijen populistisch zijn. Democratische politiek gaat immers altijd over het vertegenwoordigen van ongehoorde burgers en het presenteren van alternatieven voor het huidige systeem.

Maar als alle partijen populistisch zijn, dan verliest de term haar betekenis. Om te weten of de BBB populistisch is, hebben we dus een specifiekere definitie van populisme nodig.

Gevaar

Een nieuwe definitie kunnen we vinden in het boek Wat is populisme? van Jan-Werner Müller. Daarin definieert Müller populisme als een anti-elitaire en anti-pluralistische ideologie. In tegenstelling tot andere democratische politici staan populisten erop dat alleen zij legitieme volksvertegenwoordigers zijn.

Omdat populisten menen als enige het ‘echte volk’ te vertegenwoordigen, schromen zij niet om andere politici weg te zetten als elitair en moreel verwerpelijk. Ook al slaagt de populist er nooit in om een hele bevolking te representeren, toch is er voor de populist geen ruimte voor mensen die zich niet vertegenwoordigd voelen door de populist, voor mensen die zeggen: ‘Wij zijn ook het volk’.

Populisten menen als enige het ‘echte volk’ te vertegenwoordigen

Populisten noemen zichzelf graag ware democraten, maar vormen in werkelijkheid een gevaar voor de democratie en de fundamentele rechten die daarbij horen. Uit onderzoek blijkt dat persvrijheid onder populistisch leiderschap daalt met ongeveer 7 procent, burgerlijke vrijheden met 8 procent, en politieke rechten afnemen met 13 procent.

Ook ontkennen populisten vaker dan andere partijen feiten die hen niet aanstaan, zoals teleurstellende verkiezingsuitslagen. Dezelfde studie laat zien dat slechts 34 procent van de populistische leiders hun ambt verlaat na vrije en eerlijke verkiezingen of omdat ze termijnbeperkingen respecteren.

Niet alle hokjes

Ook vanuit deze visie heeft de BBB iets populistisch. Zoals hoogleraar Caspar van den Berg bemerkt, plaatst de partij de eerlijke bewoner van het platteland tegenover de verdorven bestuurlijke elite van de randstad.

De BBB vinkt niet alle hokjes van de populismedefinitie aan

Daarnaast trekt Van der Plas maar al te graag wetenschappelijke rapporten in twijfel die haar niet aanstaan, zoals een oproep van 36 vooraanstaande wetenschappers om vast te houden aan de stikstofnormen.

Toch is het belangrijk te benoemen dat de BBB niet alle hokjes aanvinkt. Zo stelt de partij dat de burgers en boeren van de BBB niet ‘alleen’, maar ‘óók’ vertegenwoordigd moeten worden. Ze zijn dan ook bereid om samen te werken met andere partijen en met hen compromissen te sluiten.

Anti-elitair dus, maar niet anti-pluralistisch. Daarmee voldoet de partij dus nog niet volledig aan de definitie van populisme. Hoe dat er in de toekomst uit zal zien, moet nog blijken.

Donovan van der Haak is vanaf 1 mei PhD-onderzoeker aan Tilburg University.

Verder lezen

Ernesto Laclau, 2005. On Populist Reason. Verso Books.

Jan-Werner Müller, 2016. What is Populism? Penguin Books.