Door Luca Tripaldelli (Radboud Universiteit)

Tijdens discussies wijs ik mijn vrienden er soms op dat ze het woord ‘is’ verkeerd gebruiken.

Dan beweren ze bijvoorbeeld dat Jaws een slechte film is, terwijl ze eigenlijk bedoelen dat ze dit vinden. Zij vinden mijn semantische verduidelijking vaak haarkloverij. Hebben zie hierin gelijk?

Gevaar

Voor de meeste mensen is het niet nodig om het verschil tussen ‘ik vind’ en ‘het is’ in dit soort discussies te verduidelijken. Bij politieke discussies is het een ander verhaal. Zeggen dat alle vormen van de islam corrupt zijn, is iets anders dan zeggen dat je dit vindt. In het tweede geval deelt men de eigen kijk op zaken. In het eerste wordt er een beroep gedaan op waarheid.

Het gevaar van generalisaties sluipt in onze redeneringen

Het belangrijke verschil is dat er in het eerste geval geen ruimte is voor andere standpunten. Gebruik je een vervoeging van het woord ‘zijn,’ dan impliceert dit semantisch gezien dat je iets bespreekt wat feitelijk zo is. Zeg je bijvoorbeeld dat moslims gewelddadig zijn, dan generaliseer je over miljoenen mensen. Deze uitspraak suggereert namelijk dat moslims feitelijk gewelddadig zijn, zonder rekening te houden met individuele gevallen.

De intentie van de spreker kan natuurlijk anders zijn dan de implicatie van diens woorden. Misschien had de spreker het niet over alle miljoenen mensen, maar slechts over een paar ‘rotte appels’. Die intentie is echter vaak niet aan te voelen. Meestal hebben we alleen toegang tot de generaliserende uitspraken zelf, en die generalisaties brengen een gevaar met zich mee. Een gevaar dat in onze redenatie sluipt.

Gevangen

Om dit gevaar te begrijpen, moeten we meer leren over het woord ‘zijn’.

Nietzsche stelt in Voorbij goed en kwaad dat onze opvatting over waarheid sterk wordt beïnvloed door de grammaticale structuren van onze taal. Hij wijst erop dat zinnen een essentieel centrum hebben waar de rest van de zin omheen draait: het onderwerp. Nietzsche beargumenteert dat filosofen door deze structuur millenialang dachten dat het bestaan ook zo werkt: dat we de realiteit moeten verklaren aan de hand van een centrum. God als schepper is hier een goed voorbeeld van.

We kunnen niet voorbij de grenzen van onze taal

Derrida gaat een stap verder. Waar Nietzsche argumenteert dat ontsnapping mogelijk is, stelt Derrida dat we gevangen zitten in onze taal. Wanneer we het gebruik van het woord ‘is’ bekritiseren, reproduceren we onvermijdelijk dat woord, aldus Derrida. We kunnen niet voorbij de grenzen van onze taal. Onze kritiek kopieert dus hetgeen het bekritiseert. Zodoende staat Nietzsches werk niet vol met zinnen zonder onderwerp.

De grenzen van onze taal zijn echter geen absolute beperking voor Derrida. Integendeel. Zijn filosofie toont aan dat de betekenis van onze taal nooit af is. De betekenis van onze woorden verschuift, zelfs als we dezelfde structuren gebruiken als onze voorgangers.

Nietzsche en Derrida begrijpen het concept van ‘zijn’ daarmee anders dan hun taalkundige voorgangers. Waar de Grieken, zoals Parmedines en Aristoteles, ‘zijn’ bezien als iets wat buiten onze taal bestaat, valt ‘zijn’ voor Nietzsche en Derrida juist binnen de taal.

Geweld

Derrida beweert niet dat betekenis persoonsgebonden is. Hij geeft eerder een kritische analyse van de gemeenschappelijke interne structuren van de taal en het denken in de hele westerse traditie. In Geweld en Metafysica schrijft hij dat Emmanuel Levinas al aantoonde dat de filosofische taal van het westen wordt gestructureerd door een identiteitsdenken. In plaats van individuele verschillen te benadrukken, dwingt dit denken ons te focussen op overeenkomsten. Als we spreken over leden van de islam denkt men vaak aan de term ‘moslims’. Individuele namen worden vergeten.

Generalisaties schaden het unieke karakter van ieder individu

Derrida en Levinas beweren daarom dat taalgebruik ethische gevolgen heeft. Spreek je over het zijn van andere mensen, dan doe je die personen semantisch geweld aan. De uitspraak ‘alle moslims zijn gewelddadig’ schaadt immers het unieke karakter van ieder individu.

Volgens beiden heeft dit semantisch geweld erger geweld tot gevolg. Als we verschillende personen tot eenzelfde haatdragende betekenis reduceren kan dat immers snel leiden tot fysiek geweld. Deze oorzaak-gevolgrelatie is iets wat Levinas als overlever van de concentratiekampen zelf heeft ondervonden.

Taalgebruik heeft morele gevolgen

Terug naar het voorbeeld van de persoon die spreekt over de corruptie van de islam. Derrida en Levinas laten zien dat het gebruik van het woord ‘is’ risico’s met zich meebrengt. Onze uitspraken hebben immers gevolgen. Moslims als gewelddadig bestempelen kan leiden tot een wantrouwen tegen elk individu. Het daadwerkelijke gedrag zou dan niet eens meer uitmaken. Het concentratiekampvoorbeeld illustreert duidelijk het gevaar van dit soort generalisaties.

Ondanks al deze problemen ontkomen wij niet aan het gebruik van het woord ‘zijn’. Wel kunnen we stilstaan bij de betekenis van het woord ‘is’ om de eventuele gevaren er van beter te herkennen.

Luca Tripaldelli volgt de onderzoeksmaster in de filosofie aan de Radboud Universiteit.

Verder lezen

Derrida, Jacques. ‘De copula als supplement.’ In Marges van de Filosofie. Vertaling door Ger Groot. Amsterdam: Boom, 2019.

Derrida, Jacques. Geweld en Metafysica: essays over het denken van Emmanuel Levinas. Vertaling door Dirk de Schutter. Utrecht: Kok Agora, 1996.

Levinas, Emmanuel. Totaliteit en Oneindigheid. Vertaling door Theo de Boer en Chris Bremmers. Amsterdam: Boom, 2021.

Nietzsche, Friedrich. Voorbij goed en kwaad. Vertaling door Thomas Graftdijk. Amsterdam: Uitgeverij de Arbeiderspers, 1979.