Door Gert-Jan Vanaken (Universiteit Antwerpen)

“Niets over ons, zonder ons!” en “Systeemverandering, geen klimaatverandering!” Het zijn twee slogans die respectievelijk de handicap- en de klimaatbeweging kenmerken. Als onderzoeker in het veld van handicapstudies en als organisator in de milieubeweging intrigeert de vraag me waar deze twee slagzinnen elkaar kruisen.

Hoe beïnvloedt klimaatontwrichting de levens van mensen met een chronische ziekte of handicap? En minstens even belangrijk, hoe kunnen we als zieke en gehandicapte mensen de politieke en economische systeemverandering beïnvloeden waar klimaatactivisten voor ijveren?

Hitte is politiek

In de zomer van 2022 stierven in Europa naar schatting 60.000 mensen een ‘hitte-gerelateerde dood’. Zoals te verwachten staan ouderdom en aandoeningen als nierfalen en hart- en vaatziekten bovenaan de lijst met risicofactoren. Recent onderzoek geeft echter aan dat de hoogste overlijdenskans tijdens een hittegolf gerelateerd is aan de diagnose schizofrenie, al blijft het gissen naar de precieze verklaringen daarvoor. Wat wel steeds duidelijker wordt, is dat de onevenredig hoge impact van extreem weer op chronisch zieke en gehandicapte mensen niet alleen een medische kwetsbaarheid van het atypische lichaam weerspiegelt. Klimaatontwrichting legt diepere ongelijkheden bloot.

Het hoofd koel houden op een oververhitte planeet is een politieke kwestie

“Tijdens hittegolven voel ik me zo angstig en geïrriteerd dat ik mezelf wil ombrengen”, zo getuigt een Spaanse vrouw van 74 met een psychiatrische aandoening in een recent rapport van Human Rights Watch. In het voorjaar van 2023 sprak de mensenrechtenorganisatie 33 mensen met een handicap in het Zuid-Spaanse Andalusië over hun ervaringen tijdens de extreem hete zomer van het jaar ervoor. Sociale isolatie en eenzaamheid zijn de keerzijde van het goedbedoelde advies aan mensen met een fragiele gezondheid om ‘comfortabel’ thuis te blijven.

De intersectie tussen handicap en een precaire economische positie maakt het eigen thuis lang niet altijd zo comfortabel als gehoopt. Lage inkomens gaan immers veelal hand in hand met slecht geïsoleerde huizen en stadsbuurten met een gebrek aan verkoelende groene ruimten. Het hoofd koel houden op een oververhitte planeet is niet alleen een medische, maar ook door en door een politieke kwestie.

Ondanks deze onevenredige klimaatimpact worden zieke en gehandicapte mensen nauwelijks gezien als gelijkwaardige deelnemers aan het klimaatdebat. Die miskenning is niet enkel onrechtvaardig – niets over ons, zonder ons! – het is vooral ook een gemiste kans om betere klimaatpolitiek te voeren. Het leven binnen expliciete, lichamelijke grenzen biedt namelijk inzichten die tot nu toe onderbelicht bleven in de strijd voor een nieuwe economie die de grenzen van de planeet wél respecteert.

Uitputting

Wie ervaring heeft met chronische ziekte of handicap, is vaak vertrouwd met de obstakels van politieke actie. “Hoe gooi je een baksteen door de ruit van een bank als je ziek in bed ligt”, vraagt kunstenaar en auteur Johanna Hedva zich af in het recent vertaalde pamflet Theorie van de zieke vrouw. Het arsenaal aan effectief en meer toegankelijk activisme is natuurlijk ruimer dan het beschadigen van privé-eigendommen. Maar Hedva’s vraag stelt wel één en ander op scherp.

De planeet zit al voor de lunch door haar voorraden heen

Energie rantsoeneren is namelijk een dagelijkse realiteit wanneer je chronisch ziek bent. “Het kost je altijd wat om ook maar iets te doen: om uit bed te komen, om voor jezelf te koken, om je aan te kleden, om een e-mail te beantwoorden”, maakt Hedva duidelijk. “Voor hen zonder chronische ziekte: je kan verbruiken en verbruiken zonder consequenties. De kosten zijn geen probleem. Voor hen onder ons met gelimiteerde middelen: we moeten rantsoeneren, we hebben een beperkte voorraad. We zijn er vaak voor de lunch doorheen.”

Treffend hier is de parallel tussen Hedva’s beschouwingen over het lichaam met een beperking en veelgehoorde kritieken op het huidige, dominante economische systeem. De economieën van het mondiale Noorden verbruiken op zo’n tempo energie en grondstoffen dat wetenschappers zich moeten haasten om bij te houden welke planetaire grenzen al overschreden werden. Earth Overshoot Day, het jaarlijkse, mondiale ijkpunt van planetaire uitputting, valt nu al begin augustus. België en Nederland gaan al vanaf eind maart, begin april in het rood. Ook de planeet zit al voor de lunch door haar voorraden heen.

De confrontatie met grenzen, van welke aard dan ook, kan beklemmen. En inderdaad, voor ieder van ons die dagelijks met aanhoudende vermoeidheid, pijn of overprikkeling omgaat, klinkt het misschien aantrekkelijk om eens niet nauwgezet vooruit te moeten plannen of een veelvoud aan rusttijd in te calculeren na een inspanning. Maar beter dan wie ook weten zieken en gehandicapten dat ‘verbruiken en verbruiken zonder consequenties’ een illusie is.

Speelbal

Hier zit een belangrijk inzicht voor het smeden van een nieuwe economie binnen de grenzen van de planeet: tijd en energie omzichtig plannen en prioriteit geven aan bepaalde activiteiten binnen gegeven beperkingen. De begrenzingen van onze lichamen én die van de planeet zetten ons aan om maatschappelijke prioriteiten scherper te stellen. Vervolgens kunnen we de economie – en daarmee onze tijds- en energiebesteding – actief gaan plannen, in plaats van speelbal te blijven van de grenzeloze, ‘vrije’ markt.

Verbruiken zonder gevolgen is een illusie

Welke economische activiteiten moeten voorrang krijgen in het huidige tijdsgewricht? Hoeveel uren per week willen en kunnen we gezamenlijk besteden aan betaald werk? Hoeveel tijd plannen we in voor onbetaalde zorgarbeid, voor vrijwilligerswerk en voor rust? Het zijn urgente vragen voor wie denkt over een nieuw economisch systeem binnen de grenzen van de planeet.

Wie leeft binnen expliciet lichamelijke grenzen, heeft ervaring met zulke afwegingen. Een positiewissel dringt zich dan ook op. Niet op de frontlinie waar hittegolven toeslaan, niet aan de politieke zijlijn. De kennis en ervaringen van chronische zieke en gehandicapte mensen verdienen een plek op de voorgrond, daar waar we het verzet vormgeven en alternatieven bedenken voor het klimaatontwrichtende kapitalisme.

Gert-Jan Vanaken is gepromoveerd aan de Universiteit Antwerpen en KU Leuven in de wijsbegeerte en de pedagogische wetenschappen.

Verder lezen

Johanna Hedva, Theorie van de zieke vrouw. Das Mag, 2023. Vertaald door Thalia Ostendorf.