Door Roel Wolters (Radboud Universiteit)

Wij bevinden ons in turbulente tijden waarin wij worden geconfronteerd met verschillende uitdagingen, waaronder oorlogen, de klimaatcrisis, een wooncrisis, pandemieën, en snel ontwikkelende technologieën. Deze situatie roept bij velen het gevoel op dat de wereld haar koers kwijt is, vergelijkbaar met een schip dat roerloos door een zware storm vaart.

Schipbreuken en crises hebben meer gemeen dan je zou denken. Ze zijn beide onvoorspelbaar, smeken om koerscorrectie, en laten ons vastklampen aan de hoop als reddingsboei. Net als een schipbreuk kan leiden tot onontdekte eilanden, kan elke crisis onverwachte mogelijkheden onthullen. Om deze kansen te grijpen, moeten wij de onzekerheid durven omarmen. Hier biedt Karl Jaspers, een Duits-Zwitserse psychiater en filosoof, waardevolle inzichten.

Jaspers’ eigen leven was een toonbeeld van uitdaging en onzekerheid. Als jongeman werd hem, vanwege een zeldzame chronische longaandoening, verteld dat hij slechts enkele jaren te leven had. Later, tijdens de Tweede Wereldoorlog en gehuwd met zijn Joodse geliefde, waren zijn overlevingskansen wederom gering. Desondanks liet hij zich niet ontmoedigen. Sterker nog, hij leefde tot de leeftijd van 86, en zijn vrouw werd maar liefst 95. Deze rijke levenservaring stelde Jaspers in staat om de complexiteit van onzekerheid diepgaand te begrijpen.

Situaties en hun grenzen

Jaspers stelt dat wij voortdurend van de ene in de andere situatie overgaan. Wanneer wij één situatie achter ons laten, betreden we direct een nieuwe. Hij ziet een dag niet als een verzameling afzonderlijke uren, maar als een aaneenschakeling van diverse situaties die verschijnen en weer verdwijnen. Jaspers vestigt vooral de aandacht op zijn begrip van grenssituaties, die hij beschrijft als crisismomenten die ons confronteren met de fundamentele grenzen van het menselijke bestaan. Deze momenten vormen een scherp contrast met hoe we normaal gesproken met situaties omgaan.

Het gaat er niet om onzekerheid te overwinnen, maar juist om het te begrijpen

In de meeste situaties kunnen we afstand nemen en vanuit een ‘vogelperspectief’ naar ons leven kijken. Dit helpt ons relativeren. Grenssituaties laten deze afstandelijke benadering echter niet toe. Ze verstoren het totaalplaatje van ons leven en dwingen ons om vanuit ons eigen, beperktere perspectief te kijken. Grenssituaties lossen wij niet op door plannen en berekeningen, maar vereisen een andere aanpak, die steunt op onze wil. Door wilskracht, reflectie en zelfbewustzijn kunnen wij deze grenssituaties doorstaan. Wij moeten ons onderdompelen in deze ervaringen, vergelijkbaar met het overleven van een schipbreuk.

Hoewel grenssituaties aanvankelijk negatief kunnen lijken, bieden ze ons de kans om te leren omgaan met onze beperkingen. Het is belangrijk om te begrijpen dat het er hierbij niet om gaat onzekerheid te overwinnen, maar juist om het te begrijpen. Jaspers pleit daarom voor een bewustwording van deze grenssituaties, een grensbewustzijn, dat ons helpt de diepere gronden van het leven te begrijpen en te waarderen. Zo zijn grenssituaties vaak te herkennen aan worstelingen, lijden, onzekerheid, of schuldgevoelens. Hoewel wij een leven zonder deze elementen zouden kunnen verlangen en voorstellen, is dat tegelijkertijd onrealistisch.

De manier waarop mensen omgaan met grenssituaties verschilt daarom sterk. Sommigen vermijden of ontkennen ze, terwijl anderen hun toevlucht zoeken in sociale normen, rituelen, gewoontes of wetenschappelijke verklaringen. Mensen die zich overgevoelig of niet weerbaar genoeg opstellen naar de hedendaagse problematiek worden weleens ‘sneeuwvlokjes’ genoemd.

De uiteindelijke aanpassing hangt af van onze eigen unieke ervaringen en inzichten

Echter, degenen die deze term hanteren, laten zelf na te reflecteren op de kwetsbaarheid van het menselijk bestaan. Aan de andere kant riskeren degenen die als ‘sneeuwvlokjes’ worden bestempeld te verzanden in een gevoel van hopeloosheid. Beide partijen zouden baat hebben bij Jaspers’ oproep tot diepgaande zelfreflectie en het erkennen van onze gedeelde menselijke complexiteit, vooral in tijden van persoonlijke en collectieve uitdagingen.

Constante zoektocht

De grootste uitdaging, zoals Jaspers aangeeft, is niet het volledig elimineren van onzekerheid of het oplossen van alle spanningen, maar het leren omgaan met grenssituaties op een effectieve manier. Een diepgaande zelfreflectie en transformatie van het persoonlijk bewustzijn zijn noodzakelijk om effectief om te kunnen gaan met grenssituaties.

Het ontwikkelen van deze vaardigheid is een individueel proces. Hoewel wij kunnen leren van de ervaringen van anderen, hangt de uiteindelijke aanpassing af van onze eigen unieke ervaringen en inzichten. Jaspers schrijft daarom geen rigide leefregels voor. In plaats daarvan moedigt hij ons aan om grenssituaties op een open en welwillende manier te benaderen, zelfs wanneer wij ze als ongemakkelijk of uitdagend ervaren.

We kunnen onze onrust gebruiken om vooruitgang te boeken

Voor Jaspers betekent de confrontatie met grenssituaties een constante zoektocht naar eenheid en stabiliteit. Deze zoektocht is van cruciaal belang, omdat het een drijvende kracht is voor zowel persoonlijke als collectieve oplossingen. De huidige crises onderstrepen de urgentie hiervan.

Door deze uitdagingen aan te gaan en stabiliteit na te streven, kunnen we onze onrust gebruiken om vooruitgang te boeken. We streven dan naar een steunpunt te midden van de complexe en vaak tegenstrijdige stroom van informatie, emoties en overtuigingen. In onze huidige, uitdagende wereld kunnen we misschien niet aan problemen ontsnappen, maar we kunnen wel onze houding ten opzichte van deze problemen veranderen.

De metafoor van een schipbreuk, als representatie van een grenssituatie, toont ons dat veel van wat wij als vanzelfsprekend beschouwen in werkelijkheid onzeker is. Maar deze onzekerheid is ook een kans voor groei en voor een waardigere relatie met het leven. Tijdens een schipbreuk leert de schipbreukeling immers wat werkelijk zinvol en betekenisvol is in het leven.

Roel Wolters doet een onderzoeksmaster in filosofie aan de Radboud Universiteit Nijmegen. Hij duikt diep in de fascinerende wereld van theorieën over kennisverwerving en de aard van de realiteit.

Verder lezen

Jaspers, Karl & Mark Wildschut. (2013). ‘Inleiding in de filosofie.’ Vantilt.

Jaspers, Karl & Richard F. Grabau. (1971). ‘Philosophy of Existence’. United Kingdom: University of Pennsylvania Press.