Door Élise Rouméas (Rijksuniversiteit Groningen)

We gaan er vaak van uit dat politieke partijen, in Nederland en elders, compromissen sluiten om coalities te vormen. Na het tonen van sterke, onverzettelijke overtuigingen tijdens de campagne, veranderen politici in professionele compromissluiters wanneer ze willen regeren. Het compromis zou de enige manier zijn om macht te verwerven en te behouden. Maar is dit wel zo? Zijn Nederlandse politieke partijen de kunst van het compromis meester? En wat betekent het eigenlijk om een compromis te sluiten?

Hieronder werp ik wat licht op het begrip compromis. Een goed compromis streeft naar een gedeeld gevoel van rechtvaardigheid bij het sluiten van een overeenkomst. Omdat niet elke coalitie tot een gedeeld gevoel van rechtvaardigheid leidt, trek ik de conclusie dat niet elke coalitie een compromis is.

Conflict

Wat is een compromis? Het woord compromis betekent eigenlijk ‘wederzijdse belofte’, wat aangeeft dat het gaat om een onderlinge toezegging tussen partijen. Een compromis begint met een conflict, een situatie waarin individuen of groepen eisen hebben die niet tegelijkertijd kunnen worden gerealiseerd. Dit kunnen onverenigbare waarden en principes zijn, conflicterende materiële belangen, of territoriale aanspraken.

Ik geef toe omdat jij toegeeft

Een conflict kan op verschillende manieren worden opgelost. Bijvoorbeeld door loting, een stemmethode of een bemiddeling door een derde partij. Al deze methoden hebben hun specifieke voor- en nadelen. Het compromis is een van de manieren om een conflict op te lossen.

Hoe kom je tot een compromis? Door wederkerigheid te zoeken. Compromis is een besluitvormingsprocedure gebaseerd op wederzijdse concessies. Wat het compromis kenmerkt, is de bereidheid van elke partij om een verlies te ervaren. Ik geef toe omdat jij toegeeft, in de hoop een overeenkomst te vinden. Compromissluiters zoeken zorgvuldig naar evenwicht in de ervaren verliezen – jouw verlies moet op de een of andere manier min of meer gelijk zijn aan mijn verlies.

De moeilijkheid bij het sluiten van compromissen is de ondoorzichtigheid van de onderhandelingen. De eerste concessie is een sprong in het diepe, zonder zekerheid dat de wederpartij hetzelfde zal doen. Partijen kunnen bovendien alleen vertrouwen op hun subjectieve beoordeling van de waarde van concessies. Er is geen ‘rechtvaardige prijs’ van bovenaf die de eerlijkheid van de deal garandeert.

In plaats daarvan dansen compromissluiters de tango van enerzijds concessies geven en anderzijds geleidelijk hun verliezen aanpassen. Daarbij moeten ze op elkaar zijn afgestemd, maar ook in gedachten houden wat ze niet willen opgeven, wat hun integriteit zou compromitteren.

Elk compromis is plaatselijk en inventief

Daarbij moet je eerst duidelijk voor ogen hebben waarom je compromissen wil sluiten. Als je enige motivatie is om een conflict te vermijden, dan is een minimale concessie om tot een compromis te komen voldoende.

Maar je kunt ook andere redenen hebben om compromissen te sluiten, zoals respect voor je tegenstander en de wens om een langetermijnrelatie van vertrouwen te koesteren. Op dat moment kan het gerechtvaardigd zijn om aanzienlijk meer toe te geven, maar altijd met het oog op wederkerigheid – het is de wederkerigheid van de concessies die een gedeeld gevoel van rechtvaardigheid en vertrouwen kan opbouwen bij compromissluiters.

Teleurstelling

De meeste partijen lopen volkomen teleurgesteld bij een compromis weg, vanwege het pijnlijke besef van de gemaakte concessies. Het maakt dan uit of jij het gevoel hebt dat jouw opoffering aan de andere kant gelijk wordt gedeeld. Een goede compromissluiter streeft immers naar een eerlijke verdeling van verliezen. Elk compromis is plaatselijk en inventief, gezamenlijk gecreëerd door partijen in conflict.

Wat een goede compromissluiter nooit doet, is zijn claim grof overdrijven om zijn verlies te minimaliseren. Ook maakt hij geen gebruik van bluf of misleiding om te krijgen wat hij wil. In dat opzicht verschilt het compromis van keihard onderhandelen. Als ik hard onderhandel, probeer ik mijn belang te maximaliseren ten koste van de andere partijen.

Compromissluiters onthouden zich hiervan; ze geven namelijk oprecht om de andere partij en om de rechtvaardigheid van de uitkomst. Maar ze doen ook niet aan zelfopoffering. Compromissluiters hebben principes, maar zijn zich ook zeer bewust van hun eigenbelang en het doel dat ze nastreven. Een eenzijdige concessie zou een nederlaag of overgave zijn, geen compromis.

Wondermiddel

Tegelijkertijd zijn compromissen natuurlijk geen wondermiddel. Beslissingen genomen op basis van compromissen zijn niet altijd de beste beslissingen. Hoewel ik er trots op ben een goede compromissluiter te zijn, wou ik ook vaak dat ik mijn standpunt had gehandhaafd en mijn wil had doorgedrukt – want, uiteindelijk had ik gelijk! De procedure kan eerlijk zijn geweest, maar in de optiek van alle betrokken partijen is de uitkomst suboptimaal.

Het spreekt voor zich dat het opbouwen van stabiele coalities waardevol kan zijn voor de continuïteit van de regering. Maar er bestaat ook zoiets als ‘rotte compromissen’ in de politiek, wanneer een overeenkomst je kernwaarden en principes verraadt. Een compromis kan daarbij neerkomen op medeplichtigheid.

Compromissen komen minder vaak voor dan we denken

Nu zul je inzien waarom niet elke coalitie een compromis is: coalities lijken vaak eerder op keiharde onderhandelingen, voornamelijk gedreven door eigenbelang en gericht op het behouden en handhaven van macht. Kiezen voor hard onderhandelen kan op de korte termijn helpen om iets te krijgen, maar legt niet de basis voor duurzame relaties van respect en vertrouwen.

Dit betekent echter niet dat er geen compromissen worden gesloten in de politiek. Sterker nog, compromissen die zich voordoen, zijn waarschijnlijk gunstig voor het koesteren van stabiele relaties, zodat er prikkels zijn om wederkerigheid na te streven. Een goed compromis zorgt ervoor dat iedereen zich gehoord en eerlijk behandeld voelt, waardoor langdurige vertrouwensrelaties worden opgebouwd.

De kunst van het compromis

De praktijk van compromissen sluiten is een oefening in procedurele rechtvaardigheid die het opbouwen van vertrouwen vergemakkelijkt. Het waarderen van compromissen past goed bij een visie op politiek die conflicten serieus neemt, maar ernaar streeft ze op een coöperatieve manier op te lossen door de standpunten van de tegenstanders serieus te nemen. Elk compromis houdt echter een zekere vorm van moreel verlies in – iemands politieke ideologie wordt bijvoorbeeld niet volledig gerealiseerd in de uitkomst van een collectieve beslissing door middel van een compromis.

Niet elke coalitie is een compromis – en dat is heel begrijpelijk. Compromissen sluiten is een kunst die veel goede wil, afzien en creativiteit van deelnemers vereist. Het komt minder vaak voor dan we denken, maar onder de juiste omstandigheden kan het bijdragen aan een beter politiek klimaat. Het is één ding om alleen gelijk te hebben, maar iets heel anders om collectief en rechtvaardig te beslissen.

Élise Rouméas is universitair docent politieke filosofie aan de Rijksuniversiteit Groningen, waar ze zich specialiseert in compromissen in relatie tot religie, politiek en de werkvloer.

Vertaald uit het Engels door Friso Timmenga.

Illustratie door Cato Benschop.

Verder lezen

Fumurescu, Alin. 2013. Compromise?: A Political and Philosophical History. Cambridge: Cambridge University Press.

Margalit, Avishai. 2010. On Compromise and Rotten Compromises. Princeton, N.J.?; Oxford: Princeton University Press.

Rouméas, Élise. 2021. “The Procedural Value of Compromise.” Social Theory and Practice 47(2): 377–96.