Door Laura Keulartz (Radboud Universiteit)

Als ik schrijf dat ik Onder een andere hemel van Joke Hermsen in de diepste kloof van het Andesgebergte heb gebruikt om een schorpioen te doden, denk je misschien dat dat iets zegt over mijn waardering voor het boek. Maar hoewel het boek goed van pas kwam als wapen tegen ongewenste (dodelijke) indringers, speelde het ook nog een andere, veel belangrijkere rol tijdens mijn reis.

Ik sloeg het boek voor het eerst open tijdens mijn vlucht over de Atlantische Oceaan. Het spookte nog door mijn hoofd toen ik in Lima landde en de zon onder zag gaan. Ik heb al honderden zonsondergangen gezien, en toch is de manier waarop de zon in Lima ondergaat – een gigantische bol die je door de altijd aanwezige mist recht in de ogen kan kijken voor hij achter een landtong verdwijnt – nieuw. Ik was onder een andere hemel.

Reizen en heimwee

In Onder een andere hemel volg je Hermsen tijdens een zomer vol omzwervingen. Hermsen begint haar zomer in haar huis in Frankrijk, maar reist – voortbewogen door heimwee – via Amsterdam en Drenthe naar Duitsland, waar ze de steden bezoekt waar haar lievelingsschrijvers en -filosofen hebben gewoond en gewerkt. Het gedachtegoed van schrijvers en denkers als Hannah Arendt, Ingeborg Bachmann, Lou Andreas-Salomé en Rainer Maria Rilke biedt houvast in Hermsens persoonlijke zoektocht naar de betekenis van heimwee, een gevoel dat ze al sinds haar jeugd kent.

Je kunt ook heimwee hebben naar wie je was

Deze combinatie van het persoonlijke en het filosofische maakt Onder een andere hemel een interessante fenomenologie van de heimwee, een ervaring die Hermsen terecht veel breder omschrijft dan het missen van thuis als je op vakantie bent. Zo kan heimwee ook de vorm aannemen van Fernweh, een Duitse term die Hermsen vertaalt als verteverlangen, of vertepijn: het verlangen erop uit te gaan. “Soms kan een huis zijn gastvrijheid opeens verliezen”, schrijft ze. “Je voelt je er om onduidelijke redenen niet langer thuis. Het begint met een lichte vorm van ongerustheid; het huis omhult je niet langer als voorheen. […] Er komt een rusteloosheid over je die je naar een andere plek doet verlangen.”

Heimwee naar een andere jij

Daarnaast gaat heimwee niet alleen over ruimte, maar ook over tijd. Zo kun je bijvoorbeeld ook heimwee hebben naar wie je was. Dit kennen we tegenwoordig als nostalgie. Hermsen beschrijft de geschiedenis van dit begrip. Het klinkt als een Grieks begrip uit de Oudheid, maar is in werkelijkheid in 1688 bedacht door de Zwitserse arts Johannes Hofer. Hofer schreef een proefschrift over het groeiend aantal patiënten – voornamelijk soldaten en huurlingen – met heimwee in zijn praktijk. Om het proefschrift wetenschappelijk gewicht te geven, zo schrijft Hermsen, bedacht hij het woord nostalgie: een samenstelling van het Griekse nostos, dat terugkeer betekent, en algos: pijn of lijden.

In de verte wacht ik op mezelf tot mijn verhaal begint

In Onder een andere hemel geeft Hermsen woorden aan de ervaring van heimwee. Dat doet ze in een verscheidenheid aan talen. Ze laat de filosofie, de literatuur en de poëzie voor zich spreken en voert je van Rilke’s inzicht dat heimwee een noodzakelijke voorwaarde voor het volwassen bestaan is, via de kritische noot van Edward Said dat het verlangen naar een ‘thuis’ altijd anderen daarvan zal uitsluiten, naar Simone Weils opmerking dat ontheemding ons moreel ziek maakt.

Een boek om in thuis te komen

Als heimwee over al deze dingen gaat, kunnen we dan wel iets over de heimwee zeggen? Onder een andere hemel is geen filosofisch essay dat een standpunt inneemt of ons een kant-en-klare conclusie aanreikt, maar juist daardoor ontstaat er ruimte voor je eigen conclusie als lezer. Zo haalt Hermsen een citaat aan van Samuel Beckett dat precies raakte aan mijn reis door Peru en de daarachter verscholen zoektocht naar mijn plek in de wereld als net afgestudeerd filosoof: “In de verte wacht ik op mezelf tot mijn verhaal begint.” Het deed me inzien dat je heimwee kunt hebben naar jezelf. En dan niet slechts naar wie je bent geweest, maar juist ook naar wie je op het punt staat te worden. Een troostend inzicht wat mij betreft.

Het moge daarmee duidelijk zijn dat Onder een andere hemel niet alleen interessant is voor de reizende lezer, maar voor iedereen die heimwee kent – van vroeger of van nu – en voor iedereen die weleens de weg kwijt is en verlangt naar een elders – of juist naar een hier. Het is een boek dat intrigeert, troost en inspireert, maar bovenal is het een boek om in thuis te komen.

Laura Keulartz (1996) is afgestudeerd filosoof aan de Universiteit van Amsterdam en de Radboud Universiteit. Daarnaast werkt ze als integriteitstrainer en podcastmaker.

Meer weten?

Luister naar het gesprek dat filosoof Rosa Rooduijn en ik met Joke Hermsen voerden in In de bovenkooi, een podcast op het snijvlak van filosofie en psychiatrie.