Door Maaike van der Horst (Universiteit Twente)

Een van mijn hobby’s – waar je als serieuze filosoof natuurlijk niet aan toe hoort te geven – is kijken naar de datingshow Lang Leve de Liefde. In dit programma worden twee singles 24 uur lang samen in een huis gestopt. Iedere aflevering start met een omschrijving van haar, zijn of hun ideale partner. En hoe meer afleveringen je kijkt, hoe meer het opvalt dat iedere single naar hetzelfde zoekt: iemand die zachtaardig maar ook sterk is, sportief maar ook een Bourgondiër, zorgzaam maar ook zelfstandig, serieus maar ook onbezorgd en intelligent maar ook nog eens grappig.

Lang Leve de Liefde illustreert hier een paradox die ook buiten het reality-tv format herkenbaar is. Hoe is het mogelijk dat onze zogenaamd specifieke verlangens binnen een romantische relatie, die we vaak als erg intiem en individueel ervaren, een gestandaardiseerd script lijken te volgen?

De verlangende mens

De filosoof en psychoanalyticus Jacques Lacan heeft hier een verklaring voor. Hij ziet het verlangen als centraal in ons menszijn. Verlangen kan volgens Lacan begrepen worden als een wens naar iets wat niet aanwezig is: een romantische relatie, een nieuwe auto, een andere baan of een lekker biertje. Kenmerkend aan de vorm van het verlangen is dat ze nooit volledig gestild kan worden. Een relatie gaat uiteindelijk scheurtjes krijgen en blijkt niet zo perfect als van tevoren gedacht. Dit maakt ook dat verlangen niet gefixeerd is, maar zich altijd verplaatst van object naar object.

De Ander vormt en structureert al onze verlangens, ook onze verlangens naar intimiteit of liefde

Onze verlangens zijn daarnaast nooit volledig intiem en individueel. Het concept ‘extimiteit’ (extimité) geeft daar deels een verklaring voor. Lacan problematiseert met extimiteit de scheiding tussen het interne of intieme (dat wat in mij zit) en het externe (dat wat buiten mij bestaat). Hij beschrijft hoe de Ander – grof gezegd, onze taal en cultuur – tegelijkertijd de kern is van ons zelf en daarmee onze verlangens. Deze Ander vormt en structureert dus al onze verlangens. Het vormt zelfs onze verlangens naar intimiteit of liefde, of andere verlangens die uiterst persoonlijk en intiem voelen.

Technologische verlangens

De inhoud van deze intieme verlangens geportretteerd in Lang Leve de Liefde zijn dus niet in een persoonlijk vacuüm ontstaan. Ze zijn specifiek voor onze tijd en cultuur en daarmee gevormd door normen en waarden. Die vinden we in films, muziek, boeken, wetten en religies, maar ook in nieuwe technologieën en onze steeds technologischere omgevingen. De Ander van Lacan, die vormt hoe en wat wij verlangen, wordt daarmee in steeds grotere mate technologisch en digitaal. Denk hierbij aan dating apps zoals Tinder, (virtual reality) pornografie, data-gedreven sekstoys en romantische chatbots.

Seksrobots (ook wel love dolls genoemd) zijn een ander recent voorbeeld van technologische objecten die een beeld scheppen van de ideale romantische partner. Het overgrote deel van seksrobots wordt gemodelleerd naar conventioneel aantrekkelijke vrouwelijke mensen en maakt gebruik van artificiële intelligentie om zelfstandig te kunnen bewegen en praten. Gebruikers kunnen ‘haar’ persoonlijkheid via een app aanpassen, net zoals ‘haar’ oogkleur, kapsel en de vorm van verschillende lichaamsdelen. Ook kun je meerdere hoofden aanschaffen, zodat de gebruiker niet verveeld hoeft te raken door steeds tegen hetzelfde hoofd aan te kijken.

Is ons ideaalbeeld van een intieme partner robotisch: stabiel, programmeerbaar, perfect in uiterlijk en gedrag?

De enkele empirische onderzoeken die gedaan zijn naar seksrobot- en sekspopgebruikers wijzen erop dat de poppen en robots vaak dienen ter vervanging van een menselijke partner. De meeste mensen ervaren ook een daadwerkelijke relatie met de robot. Zo spreekt een gebruiker in een van deze studies: “I think ‘ahh I can’t wait to see her’ you know what I mean. It’s more loving, like cuddling with her stuff like that. I mean sitting beside her when I’m watching TV, that kind of thing.”

De ideale partner

Hoe kunnen seksrobots onze verlangens naar intimiteit gaan vormen, en hoe kunnen ze andere verlangens naar intimiteit introduceren? Twee gedachten zijn vanuit Lacaniaans perspectief het overwegen waard. Seksrobots staan – in tegenstelling tot een mens – altijd ter beschikking, en kunnen volledig ontworpen worden naar de wensen van de gebruiker. Wijst dit er wellicht op dat we het zat zijn om in onze relaties om te gaan met imperfecties, onzekerheden en dingen die niet volgens plan verlopen? Zijn seksrobots een techno-fix voor eenzaamheid en een verlangen naar verbinding?

Niets lijkt het seksuele genot nog in de weg te staan als er een perfecte robot in je kast staat.

Seksrobots schetsen dus ook een ideaalbeeld van een partner. Betekent dit dat ons ideaalbeeld van een intieme partner robotisch is: stabiel, programmeerbaar, perfect in uiterlijk en gedrag? Op die manier is het duidelijk wat de ander van ons verwacht (in het geval van een robot: helemaal niets) en hoe we ons kunnen gedragen.

De druk om te genieten

Ook al verlangt een seksrobot niets van ons, de aanwezigheid ervan legt wel een bepaalde druk op. De druk om te genieten. Lacan beschrijft in zijn werk het gebod om te genieten: waar vroeger een plicht lag bij het opofferen van persoonlijk geluk voor het grotere goed (een politiek, sociaal of religieus systeem), ligt de plicht binnen het neoliberale laatkapitalisme bij het ervaren van zoveel mogelijk individueel plezier en genot. Seksrobots kunnen worden gezien als een gevolg van dit gebod om te genieten. Niets lijkt het seksuele genot nog in de weg te staan als er een perfecte robot in je kast staat.

Paradoxaal gezien wordt genieten met een seksrobot door het gebod te genieten echter een stuk moeilijker: er is geen enkel obstakel dat genot in de weg staat, terwijl we dit obstakel juist nodig hebben. De klassieker The Erotic Mind van sekstherapeut Jack Morrin beschrijft het in simpele termen: aantrekkingskracht + obstakel = verlangen. Zonder obstakels, geen verlangen. Enerzijds leidt de druk om te genieten tot de productie van seksrobots; anderzijds leidt de productie van seksrobots tot een druk om te genieten.

Seksrobots kunnen dus onze verlangens naar seks en intimiteit vormen en veranderen. Wellicht verlangen we van onze partners (en van onszelf) dat we robotischer en voorspelbaarder worden. Uiteindelijk is ieder verlangen volgens Lacan een verlangen naar erkenning. Een verlangen om door een ander gezien te worden in onze menselijkheid. Laat dit precies zijn wat een (seks)robot ons nooit zal kunnen bieden.

Maaike van der Horst is promovendus aan de Universiteit Twente. Ze onderzoekt hoe seksualiteit en intimiteit kunnen veranderen onder invloed van seksrobots.

Illustraties door Sara Mertens.

Bronnen

Aydin, C. (2021). Extimate Technology: Self-Formation in a Technological World.

Fink, B. (1996). The Lacanian Subject: Between Language and Jouissance.

Kojève, A. (1947). Introduction to the Reading of Hegel: Lectures on the Phenomenology of Spirit.

Lacan, J. (1960). Seminar VII: The Ethics of Psychoanalysis.

Lacan, J. (1963). Seminar X: Anxiety.

Lievesley, R., Reynolds, R., & Harper, C. A. (2023). “The ‘Perfect’ Partner: Understanding the Lived Experiences of Men Who Own Sex Dolls.” Sexuality & Culture, 27(4), 1419–1441. https://doi.org/10.1007/s12119-023-10071-5

Morin, J. (1996). The Erotic Mind.