Door Aafke Fraaije (TU Delft)

Toen ik begon aan mijn onderzoek naar kunst en klimaatverandering, was ik net moeder geworden. De eerste vraag die ik stelde op mijn nieuwe werkplek was: “waar is de kolfkamer?” Ik begon dagelijks over klimaatverandering te lezen, en wat ik las, kwam bij mij als jonge moeder hard binnen.

Want wasbare luiers gebruiken, dat was dus niet gelukt. En eigenlijk was het krijgen van een kind sowieso al niet verantwoord, als ik dacht aan al die extra koolstofuitstoot. Zo werd elke luier al snel loodzwaar.

Ik had niet alleen te kampen met schuldgevoelens, ook werden mijn zorgen over de toekomst door onze dochter meer concreet. Ik zag laatst een illustratie in de krant die de opwarming van de aarde moest weergeven. Ik zag mensfiguren verbeeld in verschillende stadia van hun levensloop, van peuter tot oudere, en geboren in verschillende jaartallen. Naarmate de aarde verder opwarmde, werden de figuurtjes steeds roder van kleur. Mijn oog ging eerst langs mijn eigen verwachte levensloop, en vervolgens langs die van mijn dochter. Haar poppetjes waren natuurlijk veel roder dan die van mij.

Wat te denken van de toekomst van mijn dochter? Kon die nog mooi zijn, met alles dat ik las over klimaatverandering en de bijbehorende crisissen?

Ik las dat ouders sinds de komst van de anticonceptie vaker een burn-out krijgen omdat ze zijn gaan denken dat het hun verantwoordelijkheid is om hun kind een mooi leven te bezorgen. Want, zo redeneren ouders tegenwoordig, het was immers hun keuze om een kind te krijgen.

Vóór de tijd van de anticonceptie was het vooral de taak van de ouders om kinderen zoveel mogelijk obstakels in het leven te bezorgen, want daar werden kinderen hard van. Nou, zo merken de auteurs droogjes op, daar krijg je als ouder niet snel een burn-out van.

Het ouderlijke gevoel van verantwoordelijkheid voor de kinderen wordt door klimaatverandering flink op de proef gesteld. Want welke verantwoordelijkheid kun je nemen voor een probleem dat zoveel groter is dan jezelf?

Klimaattheater

Voor mijn werk ging ik op zoek naar kunstenaars die met deze vragen worstelden. En misschien niet toevallig: ik ontmoette veel vrouwelijke kunstenaars die zelf moeder waren.

Anoek Neele, bijvoorbeeld, vertelde me dat haar klimaattheater niet alleen voortkwam uit haar ervaringen met haar werk in de duurzaamheidssector. Maar ook uit de gesprekken thuis, die ze voerde met haar partner, als ze hem weer eens probeerde te motiveren voor een meer duurzame keuze. Pas toen ze uiting gaf aan haar zorgen over de kinderen, begon ze echt tot hem door te dringen.

En zo belandde ik eind 2023 op een duurzaamheidsconferentie in Utrecht. Ik zat in een grote theaterzaal, omringd door honderden anderen die zich wilden inzetten voor een beter klimaat. Ik verwachtte, zoals ik dat inmiddels gewend was van academische conferenties, dat een wetenschapper het probleem eerst eens duidelijk uiteen zou gaan zetten. Maar niets daarvan: het licht ging uit, en een vrouw begon een lied te zingen.

Het lied verraste me, ik had geen schild, en ik kreeg tranen in mijn ogen. Deze vrouw verwoordde een gevoel dat sinds de geboorte van onze dochter bij mij op de achtergrond sluimerde. Dat dubbele gevoel van de zorgen voor mijn kindje, en de noodzaak om haar een toekomstperspectief te bieden.

De zangeres, zo leerde ik later, was Nynke Laverman, een singer-songwriter die bekend is geworden met haar Friese levensliederen. Ze was voor de conferentie gekozen als ‘keynote performance’ vanwege haar album Plant (2021), waarin ze met elk liedje een ander perspectief geeft op het klimaatprobleem.

De juiste woorden

In het lied waar ik van volliep, Your Ancestor, probeert Nynke zich voor te stellen dat ze in gesprek gaat met een toekomstige generatie, met de kinderen van haar eigen kinderen misschien.

Haar lied roept vragen op over hoe je je tot toekomstige generaties wilt verhouden. Wat zou jij hen willen zeggen over klimaatverandering, als het kon? Wil je hen iets uitleggen? Maak je hen excuses?

Nynke wist het zelf eerst ook niet, vertelde ze me in een interview. Want ook Nynke zat met dat dubbele gevoel: “Als moeder wil je zeggen dat alles goedkomt, altijd. Hoe kan je vertrouwen geven, maar toch ook eerlijk zijn over hoe we ervoor staan?”

Het is dan ook geen toeval dat juist het wiegeliedje voor haar kinderen, Sabearelân, van alle nummers op dit album pas als laatste ontstond. Eerder kon ze de woorden niet vinden.

De woorden zijn uiteindelijk gekomen door het ritme en de rijm te volgen in het Fries, Nynkes moedertaal. Eerst kwam de tekst “En alles wat ik sizze kin” (Alles wat ik zeggen kan), en die klanken brachten haar naar: “…Is dat leafde net stikken kin” (Is dat liefde niet stuk kan gaan).

In tijden van grote onzekerheid, ging Nynke voor haar kinderen op zoek naar iets waar ze wél zeker over was: haar moederliefde.

Nynke vertelde dat haar werkwijze heel belangrijk is voor het vinden van de juiste woorden. “Soms heb je het gevoel dat het buiten je om gaat. De tekst heb ik niet ‘bedacht’. Ik heb vooral de voorwaarden gecreëerd om open te zijn, dan kunnen er zinnen invallen. Dan is je onderbewuste aan de gang.”

“Als je de tekst echt bedenkt, dan is het vaak veel minder krachtig. Dan is het sneller uitgewerkt, dan gaat het toch weer via het verstand. Als we wegblijven van de emoties, dan gaan we de volgende dag weer door met de dingen die we altijd al deden.”

Volgens Nynke kan je via de emoties van mensen hun diepste aannames bevragen. “Als je kijkt vanuit je (achterklein)kinderen, ben je dan trots? Voel je je schuldig, schaam je je?”

Nynkes nummers raken mij, omdat ik al die verschillende emoties erin herken. Ja, ik schaam me en ik voel me schuldig. Maar sinds ik moeder ben geworden, voel ik ook steeds meer compassie voor de mens die in al haar beperktheid ook zoveel goede bedoelingen en mogelijkheden heeft. En deze compassie wil ik aan mijn dochter doorgeven.

Wat zou jij de volgende generatie willen vertellen over klimaatverandering? Zaterdag 23 maart 2024 geeft Aafke Fraaije samen met spoken-word-artist Nabil Tkhidousset een poëzieworkshop ‘Wat vertellen we de kinderen?’ op het ‘For Love of the World’-festival voor kunst, technologie & filosofie (Theater de Veste, Delft). Bij Nader Inzien mag 3×2 vrijkaarten verloten voor het festival. Wil je kans maken? Laat dan hier je mailadres achter.

Illustratie door Ester Smits.