Door Seppe van Bladel (Universiteit Antwerpen)

Wie een fout maakt, loopt tegenwoordig risico op online shaming. Socialemediagebruikers nagelen mensen publiekelijk aan de schandpaal om elkaars morele misstappen aan te kaarten en sociale straffen op te leggen. Maar die misstappen kunnen sterk variëren en niet alle gevallen van online shaming zijn even rechtvaardig. Zo werd de Belgische sportjournalist Eddy Demarez geshamed op Twitter vanwege zijn seksistische opmerkingen over het nationale basketbalteam, de Belgian Cats. Sommige jonge vrouwen worden dan weer geshamed op Telegram om hun seksueel gedrag en lichaam. Waarom is die eerste vorm van online shaming gerechtvaardigd terwijl de tweede volledig verwerpelijk is?

Een positieve zaak

Dat heeft te maken met het herstelrecht, de tegenhanger van het strafrecht. Het kernidee van herstelrecht is dat gerechtelijke tussenkomst zich moet richten op het herstellen van de aangerichte schade en het bevorderen van verzoening tussen de dader en het slachtoffer. De Amerikaanse filosofe Linda Radzik past dit concept toe op onderlinge, informele sociale straffen in het dagelijkse leven. Dergelijke straffen zijn volgens haar enkel gerechtvaardigd als ze de persoon die een morele fout heeft begaan aanzetten om de schade te herstellen en hun gedrag te verbeteren.

Het is niet vanzelfsprekend dat online shaming aanzet tot gedragsverbetering

Om dit doel te bereiken, moeten twee belangrijke voorwaarden worden vervuld: de overtreder wordt alleen gestraft op basis van duidelijk bewezen wangedrag en de sociale straf moet op een aannemelijke manier bijdragen aan herstel en verzoening. Volgens Radzik voldoet online shaming vaak niet aan die twee criteria. Neem Eddy Demarez. Hoewel hij duidelijk schuldig is aan verwijtbaar wangedrag vanwege zijn seksistische opmerkingen, is het niet vanzelfsprekend dat online shaming hem op een overtuigende manier aanzet tot schadeherstel en gedragsverbetering.

Althans, dat zou de visie van Radzik zijn. Na een tijdelijke schorsing van Demarez volgde een verzoenend gesprek met de Belgian Cats, bood hij zijn excuses aan en hervatte hij zijn werk als sportjournalist. Het lijkt erop dat herstel en verzoening in dit geval toch bereikt zijn, en het online shamen van Demarez een positieve zaak was.

Vrouwenhaat

Tegelijk kan het idee van herstel en verzoening een problematische vorm aannemen. Feministische critici van het herstelrecht stellen dat het in theorie feministische doelen kan ondersteunen, zoals het benadrukken van de geleefde ervaringen van vrouwen, maar dat het ook misbruikt kan worden. Dat gebeurt in problematische – lees: patriarchale – gespreksgemeenschappen waar slachtoffers van onrecht zoals gendergerelateerd geweld nog steeds de schuld krijgen. We moeten ons dus altijd afvragen wat nu precies hersteld wordt.

Online shaming is een instrument om de patriarchale orde in stand te houden

In 2021 deed De Balie Live Journalism onderzoek naar het online ‘exposen’ van intieme naaktbeelden door Amsterdamse jongeren. Het onderzoek toonde aan dat een platform zoals Telegram vaak gebruikt wordt om naaktbeelden van minderjarige vrouwen te verspreiden in beruchte ‘expose’-groepen. In die groepen labelen jongeren die meisjes publiekelijk als ‘kechs’, ‘hoeren’ en ‘sletten’, schuldig aan vermeende ‘seksuele immoraliteit’. De resultaten werden gepresenteerd in een theaterstuk, bijgewoond door burgemeester Femke Halsema. Zij benadrukte dat het niet louter gaat om individuele online pesterijen, maar om een cultuur van vrouwenhaat.

Filosofe Kate Manne sluit zich daarbij aan. Vrouwenhaat werkt volgens haar als een mechanisme om vrouwen die patriarchale gendernormen overschrijden te bestraffen en te waarschuwen: ‘waag het niet om buiten je sociale positie te stappen’. Shaming is volgens Manne één van de vele vormen die vrouwenhaat kan aannemen. In Sexual Harassment Online beschrijft de Amerikaanse sociologe Tania Levey hoe misogyne scheldwoorden op online mediaplatforms worden ingezet om vrouwen te schikken naar genderspecifieke verwachtingen over lichamelijkheid en seksueel gedrag. In andere woorden, online shaming is een instrument om de patriarchale orde in stand te houden en, wanneer die wankelt, te herstellen.

Schaamte en zelfhaat

Vanuit het (patriarchale) perspectief van de shamers zijn die minderjarige vrouwen absoluut schuldig aan het schenden van morele normen, en zijn ze geen slachtoffers maar daders. Maar dat is de logica die wordt gehanteerd door de shamers. Die staat haaks op een moraal die staat voor vrijheid en gendergelijkheid, waarbij de vrouwen niets hebben misdaan. Die moraal wordt klaarblijkelijk nog niet door iedereen gedeeld. En om een patriarchale orde te herstellen, blijkt online shaming juist een sterk middel te zijn. De oncontroleerbaarheid (als het proces eenmaal wordt ingezet, is het moeilijk om het te beëindigen) en de schaamte en zelfhaat die daarmee gepaard gaan, fungeren als een katalysator voor onderdrukking.

Herstel neemt hier een volledig andere vorm aan, ver verwijderd van wat Radzik voor ogen had. Haar kernvoorwaarden worden namelijk geenszins vervuld bij het ongewenst verspreiden van intieme naaktbeelden. Die vorm van online shaming struikelt al bij de eerste voorwaarde, aangezien de vrouwen die worden geshamed in werkelijkheid geen morele misstap hebben begaan. Zoals de feministische critici ook aangaven, is het delen van intieme naaktbeelden op Telegram (gebruikt om patriarchale ordes te beschermen) dus een voorbeeld van problematische herstelmiddelen in het dagelijks leven.

Kortom, online shaming kan enerzijds gerechtvaardigd zijn als het bijdraagt aan herstel en verzoening ter bevordering van gendergelijkheid, zoals bij Eddy Demarez en de Belgian Cats. Anderzijds kan het ook misbruikt worden om problematische patriarchale structuren te handhaven, te herstellen en om vrouwen te onderdrukken, zoals blijkt uit de expose-groepen op Telegram. En dat laatste dienen we zonder meer bloot te leggen, te veroordelen en te verwerpen.

Seppe van Bladel studeert filosofie aan de Universiteit Antwerpen.

Verder lezen

Levey, Tania G., 2018. Sexual Harassment Online: Shaming and Silencing Women in the Digital Age. Boulder, CO: Lynne Rienner Publishers.

Manne, Kate, 2017. Down Girl. Oxford University Press.

Radzik, Linda, Christopher Bennett, Glen Pettigrove en George Sher, 2020. The Ethics of Social Punishment: The Enforcement of Morality in Everyday Life. Cambridge University Press.