Door Puck Hoogenboom (Universiteit van Amsterdam)

Op Prinsjesdag besluit ik mijn steun te betuigen aan de Extinction Rebellion-activisten op de A12. Ik schuur met mijn buik langs de rood-witte politielinten terwijl de rebellen, begeleid door enthousiast gejuich en applaus, de A12 op marcheren. Na een tijdje begint de politie langzaam de rebellen te arresteren. Wanneer er een lopende arrestant voorbijkomt juichen we. Wanneer er een arrestant op een brancard langskomt juichen we harder. En wanneer er een arrestant meegesleurd wordt met zijn knieën over het asfalt juichen we het hardst.

Waarom lijkt onze steun voor de rebellen toe te nemen naarmate hun lijden groter wordt? Waarom krijgt de 65-jarige dame die netjes met de politie naar de arrestatiebus wandelt minder waardering dan de knaap die zich dramatisch over het asfalt laat meevoeren? Heeft hij zich meer zorgen gemaakt om het klimaat? Zich beter ingezet omdat zijn knieën blauw zijn?

De activist aan het kruis

Die week zie ik in verschillende kranten koppen met daaronder een meegesleurde XR-rebel, pontificaal op de voorpagina. De foto’s lijken altijd op elkaar: een jong, loom figuur met een hangend hoofd dat meegezeuld wordt door twee agenten. Na een paar van die plaatjes kan ik de compositie niet meer uit mijn hoofd zetten. Het doet me denken aan het schilderij van Peter Paul Rubens, Christus aan het kruis, ‘de lanssteek’. Het passieve lichaam en hangende hoofd van de martelaar, de compositie van twee beulen (ofwel de Romeinse soldaten ofwel de spijkers in het kruis, ofwel de Nederlandse politie) met de lijder ertussenin.

In die vergelijking neemt de krantenlezer of supporter de rol van heilige Maria Magdalena aan die vol afschuw kijkt naar het onverdiend lijden. De vergelijking geeft structuur aan mijn ongemak. Het juichen naar de gekwelde arrestanten voelt als hulde voor onverdiend lijden, een verheerlijking van martelaarschap.

Waarom zouden we van onverdiend lijden een deugd maken?

Andreas Malm, Zweeds ecoloog en misschien wel de meest originele klimaatdenker van onze tijd, schrijft in zijn boek Eco-sabotage ook over onverdiend lijden tot je nemen. Hij herkent deze specifieke vorm van pacifisme in de klimaatbeweging van grofweg 2006 tot 2019. Dat pacifisme was gebaseerd op een spiritueel inzicht: het idee dat lijden tot verlossing leidt. Die gedachte ontleende de klimaatbeweging aan Martin Luther King Jr. Die schreef in 1960: ‘Sommigen vinden het kruis nog steeds een struikelblok en anderen vinden het dwaasheid, maar ik ben er meer dan ooit van overtuigd dat het de kracht van God is tot sociale en individuele redding’.

Malm lijkt de verheerlijking van onverdiend lijden ook dwaas te vinden, of op zijn minst een instabiele basis voor de strijd voor klimaatrechtvaardigheid. Is het onverdiend lijden van de slachtoffers van bosbranden en overstromingen niet juist datgene wat zo moreel verwerpelijk is aan de klimaatcrisis? Waarom zouden we daar een deugd van maken?

Het protest ondermijnd

Misschien is de ‘act’ van de meegesleurde XR-rebel wel een strategische zet. Het is ten eerste een effectief middel om te zorgen dat een demonstratie langer duurt. Maar het kan ook een middel zijn om het onzichtbare lijden van klimaatslachtoffers of de aarde zelf bespreekbaar en voelbaar te maken. Een middel om van een langdurige en soms ontastbare noodsituatie een dramatisch spektakel te maken, om publieke emoties te prikkelen en om politieke interventie te rechtvaardigen.

Toch denk ik dat deze strategie averechts werkt. De verheerlijking van het nemen van onverdiend lijden, ook als deze enkel ogenschijnlijk is, zet de deur open voor de delegitimering van de klimaatbeweging. Als je een groep delegitimeert, verbeeld je een groep mensen alsof deze niet voldoet aan de spelregels waar jij mee speelt. De groep wordt dan buitenspel gezet en wordt niet meer gezien als een waardige opponent in het politieke spel.

Wanneer de klimaatbeweging wordt geschetst als een religieuze sekte wordt de boodschap van het protest ondermijnd

Filosoof José Medina schrijft over de delegitimering van protesten. Hij beschrijft hoe de boodschap van een protest ondermijnd en verdraaid kan worden. Neem bijvoorbeeld de tweet van Donald Trump over de protesten na de politiemoord op George Floyd, die grotendeels vreedzaam verliepen. Hij noemde de demonstranten thugs en zei: “wanneer het plunderen begint, begint het schieten”. Die uitspraak onderdrukt de boodschap van de demonstranten en maakt het lastig voor het publiek om de opstand als écht protest te zien, als een legitieme manier om politieke invloed uit te oefenen en onenigheid te uiten.

De ‘klimaatsekte’

Op dezelfde manier wordt de boodschap van de klimaatbeweging ondermijnd. Zo wordt Greta Thunberg op tv en in de krant soms afgeschilderd als ‘profeet’ of ‘messias’. Socioloog Walter Weyns beschrijft haar zelfs als ‘de maagdelijke klimaatprofete’ in een Vlaams dagblad. Onderzoekers van de Universiteit van Helsinki hebben ontdekt dat religieuze taal steeds vaker wordt gebruikt in discussies over klimaatactivisme in Finland.

Vooral rechtse groeperingen zien dit als een legitieme manier om over klimaatactivisme te praten. Een snelle blik op de reacties onder XR-demonstratievideo’s op platforms als Dumpert en GeenStijl laat zien dat dit ook in Nederland het geval is. Wanneer de klimaatbeweging wordt geschetst als een religieuze sekte wordt de boodschap van het protest ondermijnd. De ‘klimaatsekte’ zou irrationeel en daarom geen legitieme vorm van politieke invloed zijn.

Religie fungeert al veel langer als gereedschap om groepen te delegitimeren. Denk maar aan de anti-Vietnamoorlogactivisten in de jaren ‘60 en ‘70 in de Verenigde Staten, die werden afgeschilderd als leden van new age hippie cults. En nu zien we dat activisten die opkomen voor Palestina soms worden afgeschilderd als islamitische fundamentalisten.

Datzelfde risico loopt ook een actiegroep als Extinction Rebellion. Door ervoor te kiezen om meegesleept te worden door de politie, maken activisten zich kwetsbaar om afgeschilderd te worden als martelaar, en openen ze de deur voor de beweging om als sekte te worden weggezet.

Het zou XR en de klimaatbeweging in het algemeen helpen om zich te ontdoen van impliciete religieuze thema’s. Niet alleen zodat ik me als atheïst meer verbonden voel met de strategie, maar vooral zodat het moeilijker wordt om XR uit het politieke speelveld te duwen. Om dat te doen, moeten activisten zich misschien niet langer laten meesleuren, en moet onverdiend lijden uit de strategie van XR worden geschreven. Want de strijd voor klimaatrechtvaardigheid is geen sekte; laten we ervoor zorgen dat men ook geen reden heeft om te doen alsof dat het wel is.

Puck Hoogenboom is researchmasterstudent aan de Universiteit van Amsterdam.

Verder lezen

Kyyrö, J., Äystö, T., & Hjelm, T. (2023). “The Cult of Greta Thunberg”: De-legitimating Climate Activism with “Religion”. Critical Research on Religion, 11(2), 133-149.

Malm, A. (2022). Eco-sabotage. of: hoe je een pijpleiding opblaast. Starfish Books.

Medina, J. (2023). The Epistemology of Protest. Oxford University Press.