Door Daphne Brandenburg (Rijksuniversiteit Groningen)

Wat zou jij doen wanneer iemand tijdens oud en nieuw in een dronken bui je autoruit in had geslagen? Zou jij met de dader in gesprek gaan? En wat zou je willen doen als jij zelf in een dronken bui de wet had overtreden? Zou je met de slachtoffers willen praten? Zou jij proberen om zo’n conflict te beslechten en op vreedzame voet verder te gaan? Deze mogelijkheid wordt mensen steeds vaker aangeboden binnen ons huidige rechtssysteem onder de noemer van herstelrecht. 

Wat is herstelrecht?

Herstelrecht biedt daders, slachtoffers en andere betrokkenen de mogelijkheid om met elkaar in gesprek te gaan. Onder begeleiding bespreken de deelnemers hoe de gedane schade hersteld kan worden. In zo’n gesprek staat een aantal vragen centraal: Wat heeft het slachtoffer nodig om te kunnen herstellen? Wat moet de veroorzaker doen om er weer bij te horen? En is dat voor alle betrokkenen voldoende?

Zou jij proberen om zo’n conflict te beslechten en op vreedzame voet verder te gaan?

Stel dat een jongen inbreekt bij de lokale bakker om de reparatie van zijn scooter te betalen. Herstelrecht bestaat dan uit een gesprek tussen de jongen, de bakker, familie en vrienden, en vertegenwoordigers van belanghebbenden in de buurt. Het gesprek gaat over het herstel van de schade aan de gedupeerden, maar bijvoorbeeld ook over het herstel van vertrouwen en veiligheid in de buurt. 

Herstelrecht en verantwoordelijkheid

Herstelrecht is interessant in het licht van filosofische discussies over verantwoordelijkheid. Traditioneel staat in deze discussies de vraag centraal of vrije wil en schuld compatibel zijn met een wetenschappelijk wereldbeeld waarin elke gebeurtenis onder verwijzing naar voorafgaande gebeurtenissen verklaard kan worden.

Herstelrecht biedt daders, slachtoffers en andere betrokkenen de mogelijkheid om met elkaar in gesprek te gaan. 

Maar die interesse is in de afgelopen decennia verlegd. Andere vragen krijgen nu meer aandacht. Er is bijvoorbeeld steeds meer theorievorming over de betekenis en waarde van het nemen van verantwoordelijkheid. Ook wordt de vraag gesteld hoe we verantwoordelijkheid kunnen en zouden moeten delen

In traditioneel strafrecht komen het nemen en het delen van verantwoordelijkheid weinig aan de orde. Het gaat voornamelijk om het toekennen van schuld en straf. Dat wil zeggen, het gaat er om te bepalen wie verantwoordelijk is.

Herstelrecht maakt het nemen en het delen van verantwoordelijkheid wel bespreekbaar. In het gesprek zal het slachtoffer willen weten wat de dader gaat doen om de schade te herstellen en herhaling te voorkomen. De vraag is vooral hoe iemand verantwoordelijkheid neemt. Herstelrecht biedt ook de mogelijkheid om te bepalen welke andere partijen deze verantwoordelijkheid met de dader kunnen en willen delen, zoals vrienden, familie of hulpverleners.

De vraag is vooral hoe iemand verantwoordelijkheid neemt.

Herstelrecht is een interessante en veelbelovende ontwikkeling. Het biedt mogelijkheden aan slachtoffers en daders die het huidige strafrecht niet biedt. Herstelrecht stelt de vraag: hoe nu samen verder?

Academische en politieke verzoening 

Sommige mensen vinden dat strafrecht voornamelijk vergelding tot doel heeft. De functie van het strafrecht is dan om ervoor te zorgen dat daders niet met een misdaad weg kunnen komen, en gestraft worden voor wat ze hebben gedaan.

Anderen vinden dat strafrecht tot doel heeft om daders te rehabiliteren. Rehabilitatie is gericht op de morele educatie van de dader en het re-integreren van de dader in de samenleving.

Als rehabilitatie het doel zou moeten zijn van ons rechtssysteem, zullen straffen op de een of andere manier educatief moeten zijn. Maar als je vindt dat vergelding het voornaamste doel van strafrecht is, dan ziet je idee van het ideale rechtssysteem er waarschijnlijk anders uit. De verschillende kampen kennen weinig toenadering. Ze zijn gestoeld op fundamenteel verschillende aannames. Dit conflict zie je ook vaak terug in de politiek als een conflict tussen rechts en links. 

Herstelrecht gaat noch over retributie noch over rehabilitatie. Wat centraal staat is het herstel van de schade en van relaties. Het omvat daarbij verschillende elementen van beide. Het is aan de dader om verantwoordelijkheid te nemen, en dat moet hij omdat hij de wet heeft overschreden. Maar die verantwoordelijkheid is op de toekomst gericht en hangt ook samen met het herstel van de relaties tussen dader en gemeenschap.

Wellicht biedt deze vorm van recht een weg uit een impasse in conflicten over retributie en rehabilitatie. Dit zou een politieke en academische verzoening in de hand werken. 

Kanttekeningen

Er zijn twee belangrijke kanttekeningen te plaatsen bij het herstelrecht. Herstelrecht kan de mist in gaan wanneer het leidt tot onrechtvaardige straffen en wanneer het plaatsvindt in problematische gespreksgemeenschappen. 

Blaming the victim is een risico binnen gespreksgemeenschappen.

Herstelrecht kan een bedreiging vormen voor rechtvaardige straffen wanneer de strafmaat volledig aan de gespreksgemeenschap wordt overgelaten. Dit brengt het risico met zich mee dat verschillende daders voor een vergelijkbare misdaad op heel verschillende manieren berecht kunnen worden. Deze ongelijke behandeling is oneerlijk.

Een oplossing zou kunnen zijn dat er een bepaalde marge voor vergelijkbare straffen wordt gedefinieerd. Er moeten dus duidelijke richtlijnen zijn voor toelaatbare uitkomsten van een herstelgericht gesprek.

Het herstelrecht kan ook problematisch zijn wanneer er problemen zijn met de waarden en normen van de gespreksgemeenschap. Vanuit feministische hoek is er ambivalent gereageerd op herstelrecht. Blaming the victim is een risico binnen gespreksgemeenschappen. Er zijn rapporten van herstelrechtconferenties naar aanleiding van seksueel of huiselijk geweld waarin de gemeenschap het slachtoffer deels verantwoordelijk hield.

Door impliciete of expliciete vooroordelen zullen veel mensen bepaalde sociale groepen sneller verwijten maken. Onder die voorwaarden zal een herstelgericht gesprek niet altijd rechtvaardig verlopen. Daarom moet de wet duidelijk blijven bepalen wat als misdaad geldt. Verder is er een onpartijdige moderator nodig die slachtoffers (of daders) tegen oneerlijke verwijten beschermt.

Hestelrecht is een goed idee

Ondanks de kanttekeningen is herstelrecht een goede ontwikkeling. Het gaat voorbij aan het verwijt alleen, en richt zich op het herstel van schade en relaties. Wanneer het op de juiste manier wordt ingevoerd, geeft het meer genoegdoening voor slachtoffers, en biedt het een handreiking voor daders. Het aanbieden van deze mogelijkheid binnen ons huidige rechtssysteem is daarom een goed idee, en een mooi voornemen voor het nieuwe jaar. 

Verder lezen

Gavrielides, T. (Ed.). (2019). Routledge International Handbook of Restorative Justice. London: Routledge. https://doi.org/10.4324/9781315613512

Braithwaite, J. (2002). Restorative Justice & Responsive Regulation. Oxford University Press.

Edwards, James, “Theories of Criminal Law”, The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Winter 2019 Edition), Edward N. Zalta (ed.), URL = <https://plato.stanford.edu/archives/win2019/entries/criminal-law/>.


Meer:

Volg ons op

TwitterInstagramFacebook

Op de hoogte blijven per mail?

Wanneer wil je een e-mail ontvangen?

Steun ons

Doneer Word vriend

1 Comment

  1. Het is interessant om over het verschil tussen strafrecht en herstelrecht te lezen. Ik denk dat het per zaak verschilt wat er gedaan kan worden en of de focus moet liggen op straf of op herstel. Er zijn zaken die zo erg zijn dat een straf volgens mij niet kan ontbreken en er zijn zaken die denk ik meer op het herstel gericht kunnen zijn. Ik ga me hier eens verder in verdiepen, ik vind het een interessante discussie.

Comments are closed.