Door Bernice Brijan (Promovendus Tilburg University)

Veelheid bevindt zich in onszelf en overal om ons heen. Voortdurend moet de mens zich in de wereld verhouden tot een grote diversiteit aan dingen, dieren en mensen. Tegelijkertijd is er ook ín de mens sprake van veelheid. We hebben continu stromen van gedachten, gevoelens en herinneringen. De confrontatie met deze uiterlijke en innerlijke veelheid roept de vraag op wat een juiste houding is om ermee om te gaan. 

De dominicaan Meister Eckhart (1260-1328) en de Japanse zenmeester D0gen (1200-1253) formuleren beiden een uniek antwoord op deze vraag. De kringen waarin zij leefden verschilden sterk van taal, cultuur en plaats. Toch vertoont hun denken opvallende parallellen. In zijn vergelijkende studie brengt Michel Dijkstra beide auteurs samen. In alle dingen heb ik rust gezocht. De weg naar eenheid van Meister Eckhart en zenmeester Dogen is de publieksuitgave van zijn promotieonderzoek. 

De sleutel tot het vinden van betekenis zit in het verbinden met het bestaan zelf

Het denken van Eckhart en Dogen over veelheid is nauw verbonden aan hun denken over eenheid. Daarmee wordt bedoeld: het denken over de essentie van het bestaan kan niet los worden gedaan van het denken over veelheid. Sterker nog, veelheid en eenheid zijn volgens hen onscheidbaar. Het denken van Eckhart en Dogen kenmerkt zich daarmee door een zogenoemde ‘non-dualiteit’. 

Het ene als levenskunst

Zowel Eckhart als Dogen is ervan overtuigd dat de zin van het leven niet buiten, boven of achter het bestaan moet worden gezocht. Dit zou een afsnijding betekenen van de ons omringende realiteit in het hier en nu. In plaats daarvan presenteren zij een alternatief: het leven vormt zijn eigen zin. De sleutel tot het vinden van betekenis zit in het verbinden met het bestaan zelf. In plaats van de veelheid te ontvluchten is het volgens Eckhart en Dogen dan ook beter om haar te accepteren.  

Acceptatie maakt dat iemand niet meer in de greep is van de benauwende veelheid binnen en buiten hemzelf. Het wordt dan mogelijk af te stemmen op ‘alle bestaan’. In andere woorden, door afstemming kan veelheid ook als eenheid worden ervaren. Dit centrale punt vormt een overeenkomst in het denken van Eckhart en Dogen, ook al verschilt hun invulling van wat die eenheid behelst. 

Bevrijdende intimiteit wil zeggen: door af te stemmen op en te rusten in het ene verliest de veelheid haar chaotische karakter en vormt zij een mogelijkheid tot intieme verbinding

“Eckhart stelt dat alles voortkomt uit één geheimzinnige bron die ons verstand te boven gaat en die wij aanduiden met het woord ‘God’. Dogen poneert dat alle dingen elkaar op een verborgen wijze ondersteunen en doordringen; dat is de boeddhanatuur.” Zij delen echter de gedachte dat afstemming op dit hoogste principe rust en vreugde met zich meebrengt. Eckharts en Dogens denken kan daarmee als levenskunst worden gezien. Het dieper verbinden met het bestaan kan door in het hier en nu te zijn, zoals de Chinese wijsgeer Zhuang Zi beweerde: ‘de weg ontstaat door te gaan’.  

Verheldering door vergelijking

Hóe door Eckhart en Dogen wordt gedacht over het verbinden met de veelheid verschilt echter. Hun denken is sterk gevormd en beïnvloed door hun eigen culturele achtergrond. Na een uiteenzetting van de verschillende denkmodellen van Eckhart en Dogen presenteert Michel Dijkstra in zijn boek dan ook de kernelementen van hun benaderingen. 

Nabijheid en tijd vormen daarbij de twee belangrijkste elementen. Michel Dijkstra werkt nabijheid bij beide denkers uit als een discours van intimiteit. Vervolgens richt hij zich op Eckharts en Dogens benaderingen van tijd. Zo werkt hij toe naar wat hij in navolging van Peter Hershock ‘bevrijdende intimiteit’ noemt. Dit beschouwt hij als de kern van de levenshouding waarover Eckhart en Dogen schrijven.

Bevrijdende intimiteit wil zeggen: door af te stemmen op en te rusten in het ene verliest de veelheid haar chaotische karakter en vormt zij een mogelijkheid tot intieme verbinding. Denk bijvoorbeeld aan de eerste tekenen van de lente in de winter. In plaats van je alleen te richten op de lente, is het ook mogelijk je af te stemmen op alle veranderingen in de natuur. Zo wordt het, naar Eckharts benadering, ook mogelijk de schepping als geheel in liefde te dragen.

Om de levenshouding die beide denkers voor ogen te kunnen aannemen is het nodig volkomen in het hier en nu te staan

Op een prettig leesbare wijze laat Michel Dijkstra de lezer kennismaken met deze kernaspecten van het Eckharts en Dogens denken. De thema’s zijn complex en vragen om aandachtig lezen, maar door het vergelijkende perspectief slaagt Michel Dijkstra erin de beide visies wederzijds te verhelderen. Daarbij is het behulpzaam dat de verschillende onderdelen afgesloten worden met een samenvattende paragraaf. Een uitgebreide literatuurlijst en notenapparaat achterin het boek bieden de geïnteresseerde lezer bovendien aanvullende literatuur en informatie.

Bevrijdende intimiteit

Michel Dijkstra beschouwt intimiteit als datgene wat beide meesters via hun filosofie op hun eigen manier in de mens willen bevrijden. “De weg naar eenheid van Meister Eckhart en zenmeester Dogen leidt van geslotenheid naar openheid, van geïsoleerd zijn naar verbinding en van versplintering naar concentratie.” In dit proces is een juiste omgang met tijd cruciaal. Hoewel de benaderingen wederom verschillen, verstaan beide denkers tijd als een eindeloze en permanente zelfvernieuwing. 

Het is deze overeenkomst die ook de conclusie van deze vergelijkende studie typeert. Méér dan in hun speculaties over het hoogste principe raken de wegen van Eckhart en Dogen elkaar op het gebied van de levenskunst. Om de levenshouding die beide denkers voor ogen te kunnen aannemen is het nodig volkomen in het hier en nu te staan. Pas dan kan er zoiets ontstaan als een volledige betrokkenheid op alles om ons heen. 

Met deze studie laat Michel Dijkstra zien dat deze levenshouding tegelijkertijd tijd en ruimte overstijgt. “Licht is hetgeen Meister Eckhart en zenmeester Dogen beiden probeerden te verspreiden in hun eigen kringen, die qua taal, cultuur en plaats volkomen verschilden. Maar als zij van elkaars bestaan op de hoogte waren, dan geloofden zij hoogstwaarschijnlijk het volgende: onze lichten raken elkaar.” 

Socratesbeker

In alle dingen heb ik rust gezocht. De weg naar eenheid van Meister Eckhart en Zenmeester Dogen is genomineerd voor de Socratesbeker, de prijs voor het beste Nederlandstalige filosofieboek van 2019. Alle twintig genomineerde boeken vind je hier.