Door Mandi Astola (Promovendus Technische Universiteit Eindhoven)

Vorige maand hebben meer dan 35000 mensen klimaatalarm geslagen. Het alarm was een teken van verzet tegen het gebrek aan actie vanuit de overheid. Verandering is hard nodig, het huidige systeem werkt niet, en velen van ons willen zich verzetten. Maar tegen wie verzet je je als je je tegen klimaatverandering verzet? Wat is verzet eigenlijk in deze tijd?

Henk Oosterling bespreekt verzet tegen klimaatverandering vanuit existentialistisch oogpunt. Hij gebruikt daarbij onder andere het werk van Franse existentialisten.

Het existentialisme stelt dat we er zijn, niet voor een reden, maar gewoon zomaar. Er is geen ‘doel’ in het leven. Er bestaat geen objectief goed of kwaad. Dat moeten we allemaal zelf bepalen. Dat betekent dat we vrij zijn. Vrijheid betekent dat we ervoor kunnen kiezen om mee te gaan met de massa, of om ons te verzetten. Verzetten is voor ons als mens heel vanzelfsprekend.

Tegen wie verzet je je als je je tegen klimaatverandering verzet?

Nu blijkt dat heel onze maatschappij en ons systeem van leven niet duurzaam is. Het is zo complex dat er wel een miljoen dingen zijn waar we ons met een goede reden tegen kunnen verzetten. Daardoor ontstaat er een kakofonie van tegenstrijdige verzetsbewegingen, en dit leidt tot eco-paniek. In het boek van Oosterling vind ik geen eenduidige definitie van eco-paniek. Maar tijdens het lezen wordt het wel duidelijk dat de term naar een onproductieve, panische staat van denken en voelen verwijst.

Oosterling probeert een overkoepelend denkbeeld te schetsen dat ons kan helpen om eco-verzet te herenigen en te versterken. Dat overkoepelend denkbeeld is systeemdenken, netwerk-denken en circulair denken, in tegenstelling tot hiërarchisch en lineair denken.

Klimaatproblematiek kan niet begrepen worden met een groot verhaal

Dit boek is geen pleidooi voor één vorm van verzet. Het is ook geen eenzijdige diagnose van wat er mis is met de mensheid. Sommige mensen zeggen dat de klimaatproblematiek slechts een symptoom is van een diepgewortelde ziekte in de maatschappij, zoals korte-termijn denken, zelfzuchtigheid of kapitalisme.

Oosterling benadert het anders. Hij erkent dat de klimaatproblematiek niet begrepen kan worden met een groot verhaal, zoals “de mens is van nature zelfzuchtig, en daarom maken we onze wereld kapot” of “de genialiteit van de mens zal ons uiteindelijke de baas over de natuur maken.” Dat zijn verschillende interpretaties van hetzelfde beeld.

We kunnen de problematiek alleen begrijpen met een denkwijze die kan wisselen tussen verschillende perspectieven. We moeten kennis zelf zien als een collectie van veranderende netwerken, in plaats van een grote pyramide van onveranderde waarheid. Als we dat doen, dan komt het wisselen tussen perspectieven vanzelf.

Wat zouden bekende filosofen zeggen over klimaatproblematiek?

Oosterling analyseert verschillende denkbeelden rondom klimaatproblematiek, die hij onderbouwt met argumenten van bekende filosofen. Er zit heel veel filosofie op elke pagina. Er worden tallozen perspectieven behandeld.

Filosofen als Hegel en Marx zagen de maatschappij bijvoorbeeld als een organisme dat altijd vooruit gaat met een heen en weer beweging van ideeën. Er ontstaat een idee, dat wordt populair, dan ontstaat er een tegenbeweging, dan wordt het tegengestelde idee populair. Daarna ontstaat er een samenvoeging van beide ideeën, een compromis, wat opgenomen wordt als ‘normaal’. These, antithese en synthese.

We kunnen de problematiek alleen begrijpen met een denkwijze die kan wisselen tussen verschillende perspectieven

We zijn eerst doorgeslagen in het produceren en consumeren, eco-paniek is een tegenbeweging, en nu moeten we een synthese van de twee perspectieven vinden.

Milieuproblematiek is ook te vergelijken met het ontstaan van het kwaad in totalitaire regimes. Filosofen zoals Arendt en Adorno beargumenteren dat het kwade niet alleen door het regime opgelegd wordt, maar ook op individueel niveau geaccepteerd wordt. Gehoorzaamheid, meegaan met de massa en wat de regering wil is lekker gedachteloos. Verzet kost moeite. Op deze manier kun je ook ons huidige klimaatprobleem zien als een opstapeling van gedachteloosheid in het dagelijks leven.

Een duurzame economie eist dat netwerken veranderen naar de vorm van cirkels in plaats van rechte lijnen die bij de stortplaats eindigen

Uit al deze interpretaties van klimaatproblematiek distilleert Oosterling drie grote denkbeelden: doemdenken (het is te laat, we hebben het verpest), dialectisch realisme (dingen gaan veranderen) en techno-optimisme (komt allemaal goed, we lossen alles technologisch op). Allen doen aan eco-paniek.

De fout achter deze denkbeelden, volgens Oosterling, is hiërarchisch denken. Hiërarchisch denken houdt in dat machtsstructuren piramidevormig zijn. Er is altijd een elite die anderen onderdrukt. En verzet probeert de piramide te kantelen

Maar de klimaatproblematiek is niet alleen een kwestie van de elite omwerpen. Het eist veranderingen van iedereen. Een duurzame economie eist dat netwerken veranderen naar de vorm van cirkels in plaats van rechte lijnen die bij de stortplaats eindigen.

Praktisch nut van het netwerkdenken in educatie

Wat helpt het om over klimaatproblematiek te filosoferen? Gaat dit soort reflectie ons ook helpen om de wereld te redden? Oosterling vertelt hoe hij het netwerk-denken vertaalt naar de leerstof voor middelbare scholieren. Dit laat zien dat een omschakeling naar het nieuwe denken werkelijk te doen is. Dit boek heeft me vooral doen realiseren hoe belangrijk educatie van kinderen en jongeren is voor de omschakeling naar een duurzame leefwijze.

Het duurt best lang om een pagina te lezen

Ik moet wel een disclaimer geven voor de mensen met een korte aandachtsspanne: Het boek is niet in simpele taal geschreven. Het is ook niet op een simpele manier gestructureerd. Het heeft af en toe de toon van een… nou ja, een filosoof. Er worden veel namen gedropt, zoals Deleuze, Arendt, Heidegger, Foucault en Raworth. Om dit boek te begrijpen is het handig als je al weet wie die mensen zijn, of bereid bent om ze op te zoeken op het internet.

Hier is een zin uit het dankwoord die best goed de schrijfstijl omvat: “[naam] dank ik voor de aimabele souplesse waarmee hij mijn excessieve verbeelding en tomeloze drang naar volstrekt illusoire volledigheid in goede banen wist te leiden.” You get the idea.

Velen van ons worstelen met klimaatangst en twijfels over de zin van verzet. Er zweven verschillende denkbeelden rond, sommige pessimistisch en sommige juist heel optimistisch. Dit boek zegt: kies niet één denkbeeld. Probeer er meerdere te begrijpen. Zie netwerken en geen pyramides. En zo blijf je verzetten.

Dit boek werd genomineerd voor de Socratesbeker van 2020. Deze prijs wordt ieder jaar uitgereikt aan de auteur van het meest urgente en prikkelende Nederlandstalige filosofieboek. Benieuwd naar de andere genomineerden? Klik hier voor meer recensies.