Door Matthias Kramm (Wageningen University & Research)

Wat gaat er om in Vladimir Poetins hoofd? Dat is de vraag die mensen over de hele wereld zich momenteel stellen. Tot nu toe werd Poetin in het Westen vooral gezien als een vaardig geopolitiek strateeg, maar sinds de annexatie van de Krim in 2014 en de Russische invasie van Oekraïne in 2022 lijkt dit plaatje niet meer te passen.

Op de hoogte blijven? Volg ons op Twitter, Facebook en Instagram.

Timothy Snyder, hoogleraar geschiedenis aan Yale University, geeft in zijn boek The Road to Unfreedom: Russia, Europe, America (2018) een ander beeld van Poetin: Poetin als een man voor wie geopolitieke overwegingen van secundair belang zijn en die zich afvraagt hoe de historici van de toekomst over hem zullen oordelen. Poetin als een man die boeken leest.

Eén van Poetins favoriete schrijvers is de filosoof Ivan Iljin (1883-1954). Na traumatische ervaringen in de bolsjewistische revolutie werd Iljin een contrarevolutionair die een christelijk fascisme ontwikkelde – als bolwerk tegen elke revolutionaire activiteit. Iljin ziet de wereld als een mislukte scheppingsdaad, die voorlopig bestaat in een chaos van feiten zonder enige orde, en daarom een redder nodig heeft. Voor hem is de staat vooral een organisme waarin iedereen zijn vaste plaats heeft. Charismatische leiders worden in deze staat niet gelegitimeerd door verkiezingen, maar alleen bevestigd, zodat de verkiezingen slechts een ritueel worden.

Poetin als een man die boeken leest

De filosofie van Iljin is nuttig voor Poetin. Hij en een groep oligarchen regeren immers een land waar sociale vooruitgang vrijwel onmogelijk is. Jarenlang hebben de verkiezingen in Rusland het machtsmonopolie van de partij Verenigd Rusland en de aanspraak van Poetin op de macht verstevigd. En in de opvolging van de grootvorst van Kiev, Volodymyr/Waldemar/Vladimir, presenteert Poetin zich graag als de redder van een oorspronkelijk volk dat Rusland, Oekraïne en Wit-Rusland omvat.

Naast Iljin zijn er nog andere stemmen in het Rusland van Poetin, zoals die van de leden van de nationalistische Club van Izborsk, een denktank die een vaste plaats heeft gekregen in de mainstream media. Hier vindt men de ideoloog Aleksandr Doegin, die de theorie van een Euraziatisch volk combineert met een postmodern relativisme. Of de extreem-rechtse schrijver Aleksandr Prokhanov. Zelfs een Russisch-orthodoxe bisschop, Tikhon Shevkunov, is lid van de club.

Eeuwigheid versus onvermijdelijkheid

Snyder noemt Poetins huidige politiek een ’politiek van eeuwigheid’. Aangezien Poetin er niet in geslaagd is zijn land economisch of politiek te moderniseren, is hij uit op confrontatie met imaginaire vijanden. Daartoe gebruikt hij fragmenten uit de geschiedenis, waaruit hij een eeuwige cyclus construeert waarin Rusland zich telkens weer moet verdedigen tegen vijanden van buitenaf. Het zou gevaarlijk zijn om de president te veranderen in tijden van oorlog. Daarom moet Poetin aanblijven.

Maar Snyder heeft ook kritiek op de VS en Europa, aan wie hij een ’politiek van onvermijdelijkheid’ toeschrijft. Deze vorm van politiek gaat ervan uit dat het einde van de geschiedenis is bereikt. De combinatie van kapitalisme en democratie lijkt geen alternatief te hebben en vroeg of laat zal het succes van de vrijemarkteconomie resulteren in het ontstaan van democratieën over de hele wereld. Ook de illegale Amerikaanse oorlog in Irak in 2003 was gebaseerd op deze valse hoop. Maar er is een onbedoeld neveneffect: ongecontroleerd kapitalisme creëert economische ongelijkheden die het systeem kwetsbaar maken voor machtsmisbruik.

De politiek van eeuwigheid en de politiek van onvermijdelijkheid verklaren op waarden gebaseerde politiek onnodig

De politiek van eeuwigheid en de politiek van onvermijdelijkheid zijn echter niet alleen tegenpolen, ze hebben ook iets gemeen. Beide verklaren op waarden gebaseerde politiek onnodig. In Europa worden zij vergezeld door de ’mythe van de wijze natie’: de West-Europese naties verdringen het feit dat de Europese integratie een pure noodzaak was na de ineenstorting van grote rijken in de Tweede Wereldoorlog. In plaats daarvan promoten zij het idee dat zij, als wijze naties, besloten hebben tot de EU toe te treden. Daarmee wordt ook het verlaten van de EU (trefwoord: Brexit) een reële optie en niet meer dan een kwestie van een kosten-batenberekening. Het gaat niet langer om de waarden van de EU, maar om de voor- en nadelen van de EU voor individuele naties.

Het Maidanprotest als model

Het protest op de Maidan is een positief tegenvoorbeeld. Nadat president Janoekovitsj in 2013 onder Russische druk weigert een associatieverdrag met de EU te ondertekenen, maar Oekraïne evenmin naar Rusland leidt, kwam op de Maidan een ongekend verzet op gang. Hier ervaren de Oekraïners zichzelf als een politieke gemeenschap die verantwoordelijk is voor de vorming van de natie. Op de Maidan worden vriendschappen gesloten, er ontstaat een netwerk van zelforganisatie en een visie op een Europees Oekraïne.

Het idee van een bevolking die zichzelf organiseert en over de toekomst van haar eigen natie beslist, is gevaarlijk voor Poetin en zijn politiek van eeuwigheid. De militaire reactie laat dan ook niet lang op zich wachten en kost veel levens.

Democratische waarden moeten op school worden onderwezen

Als tegengif voor een politiek van onvermijdelijkheid en een politiek van eeuwigheid beveelt Snyder een ’politiek van verantwoordelijkheid’ aan. Het kernidee van deze politiek: vooruitgang in de geschiedenis is niet onvermijdelijk, maar moet door mensen tot stand worden gebracht. Een eeuwige strijd tegen vijanden is niet reëel – die dient te worden vervangen door een doelbewuste confrontatie met de eigen binnenlandse problemen. Daartoe moeten instellingen worden opgebouwd die de deugden van gelijkheid, individualiteit, opvolging (in politieke functies), integratie, vernieuwing en waarheid belichamen. Democratische waarden moeten op school worden onderwezen. En structurele hervormingen kunnen economische ongelijkheid voorkomen.

De weg naar onvrijheid is de overgang van een politiek van onvermijdelijkheid naar een politiek van eeuwigheid. Snyder ziet een duidelijk voorbeeld van dit gevaar in de ambtstermijn van Donald Trump. Het is dus van cruciaal belang dat de VS en Europa de weg naar onvrijheid verlaten en beginnen met een politiek van verantwoordelijkheid. Het Westen moet opnieuw leren dat een politiek van waarden en deugden geen luxe is, maar een noodzaak om te overleven.

In zijn boek geeft Snyder geen eenvoudige recepten voor de omgang met spelers als Poetin. Maar hij maakt duidelijk dat dit conflict niet alleen over geopolitieke kwesties gaat, maar ook over wereldbeelden en ideologieën. Steun voor Oekraïne betekent dus niet alleen helpen bij zelfverdediging en wederopbouw, maar vereist ook dat de ondersteunende naties zich opnieuw richten op democratische waarden, zoals die zichtbaar werden in het Maidanprotest.

Verder lezen

Timothy Snyder, 2018, The Road to Unfreedom: Russia, Europe, America, New York: Tim Duggan Books.

Vond je dit een goed artikel? Bij Nader Inzien zet zich in voor de verspreiding van serieuze filosofische kennis en analyse. We kunnen het platform draaiende houden dankzij de inzet van vrijwillige auteurs en redacteuren en de steun van lezers zoals jij. Word daarom vriend van BNI of steun ons met een donatie.

Meer:

Volg ons op

TwitterInstagramFacebook

Op de hoogte blijven per mail?

Wanneer wil je een e-mail ontvangen?

Steun ons

Doneer Word vriend

2 Comments

  1. Aangevuld zou nog kunnen worden de achterliggende gekte van het regiem, die door decennia lange leugens, manipulatie en indoctrinatie, de uitvoerders van beleid en het russische volk ook gek gemaakt heeft.
    En zowel de religieuse- als politieke geloofswaanzin als drijfveer voor een Eurazie van Lissabon tot Vladivostok.
    Dergelijke hallicinaties kennen we uit de geschiedenis, we weten waartoe deze leiden. Preventieve politieke- en militaire maatregelen zijn daarom onontkoombaar.

    1. Inderdaad! Men kan zich niet aan de indruk onttrekken dat de beleidsmakers hier in de val van hun eigen indoctrinatie en ideologie zijn gelopen. En Doegin ziet zichzelf zo graag als een anti-liberaal dat hij de tegenstrijdigheden in zijn eigen denken niet meer waarneemt.

Comments are closed.