Door Govert den Hartogh (Emeritus hoogleraar, Universiteit van Amsterdam)

Veel mensen die graag een eind aan hun leven zouden willen maken, weten wel dat ze dat kunnen doen door te stoppen met eten en drinken, maar beschouwen dat als een gruwelijke dood. Zeker als je oud of ziek genoeg bent, hoeft het dat echter niet te zijn. Als mensen besluiten toch te stoppen met eten en drinken, blijkt het vaak een effectieve en draaglijke route naar de zelfgekozen dood – mits de betrokkenen zich goed voorbereiden en goed begeleid worden.

In 2014 publiceerde de artsenorganisatie KNMG samen met de beroepsvereniging van verplegenden en verzorgenden een handreiking voor de nodige voorbereiding en begeleiding. Daarin stelt de KNMG ook dat stoppen met eten en drinken geen vorm van zelfdoding is.

Met dat standpunt gaat de organisatie een heleboel juridische problemen uit de weg. Want als het wel om zelfdoding zou gaan, moet je dan de nodige ondersteuning, vooral door familieleden en andere mantelzorgers, niet als verboden hulp bij zelfdoding opvatten? Mensen die deze keuze overwegen en ook hun familieleden zijn doorgaans verontwaardigd als je suggereert dat het om suïcide gaat. “Moeder zou beslist geen zelfmoord plegen, dat beschouwde zij als een grote zonde.”

Bij zelfdoding gaat het er anders aan toe

De KNMG geeft drie argumenten voor haar standpunt. Het eerste argument is dat deze vorm van levensbeëindiging zich in belangrijke opzichten van de gewone gevallen van zelfdoding onderscheidt. “Zelfdoding is meestal impulsief en gewelddadig,” en “vindt vrijwel altijd plaats in eenzaamheid.” Dit argument vooronderstelt wat nu juist nog te bewijzen was. Want als stoppen met eten en drinken een vorm van zelfdoding is, komt die vorm in Nederland tenminste 700 keer en misschien wel 2000 keer per jaar voor.

“Moeder zou beslist geen zelfmoord plegen, dat beschouwde zij als een grote zonde”

Zelfs als het argument zou kloppen, wordt niet ontkend dat zelfdoding soms niet impulsief en gewelddadig is, en soms niet in eenzaamheid plaatsvindt. Dus kunnen de genoemde aspecten geen definiërende kenmerken van zelfdoding zijn. Mensen die hun leven zelfstandig beëindigen met behulp van dezelfde middelen als de dokter hun bij hulp bij zelfdoding zou aanreiken, doen dat bijvoorbeeld doorgaans niet impulsief en in eenzaamheid. Die methode kan ook niet als gewelddadig beschouwd worden. Toch zal niemand betwisten dat dit een vorm van zelfdoding is.

Het lijkt meer op het weigeren van een behandeling

Het tweede argument dat de KNMG gebruikt voor de stelling dat bewust afzien van eten en drinken geen zelfdoding is, luidt dat deze beslissing vergeleken kan worden met het weigeren van een levensreddende behandeling, het bestrijden van een longontsteking met antibiotica bijvoorbeeld. Dat wordt niet als zelfdoding beschouwd. Het enige verschil zou zijn dat in dit geval voedsel en vocht worden geweigerd.

Maar is het wel zo vanzelfsprekend dat het weigeren van een behandeling geen vorm van zelfdoding is, ook als de weigering niet gemotiveerd wordt door het belastende karakter van die behandeling maar door de wens het leven te bekorten?

Binnen de ethiek bestaat daarover verschil van mening. In het recht moet een behandelweigering echter gerespecteerd worden omdat anders het grondrecht op lichamelijke integriteit van de betrokkene aangetast zou worden. Als het weigeren van een behandeling de dood tot gevolg heeft, geldt die dood daarom als een natuurlijke.

Iemand dwingen om tegen zijn wil voedsel of vocht tot zich te nemen is ook een aantasting van zijn lichamelijke integriteit. In dit opzicht bestaat er dus inderdaad een overeenkomst. Maar als iemand zijn leven beëindigt door zelfvergiftiging, kun je hem ook alleen tegenhouden door zijn maag leeg te pompen. En daarmee tast je ook zijn lichamelijke integriteit aan. Maar dat is geen reden om de doelbewuste inname van arsenicum niet als zelfdoding te bestempelen.

Stoppen met eten en drinken kun je ook doen op een onbewoond eiland

Bovendien bestaan er tussen het weigeren van levensreddende antibiotica en het afzien van eten en drinken met het doel het levenseinde te bespoedigen ook enkele relevante verschillen.

Als je weigert antibiotica te gebruiken en daardoor sterft, is je dood het primaire gevolg van een al aanwezige levensbedreigende ziekte, de longontsteking. Je hebt alleen nagelaten te voorkomen dat die zich verder ontwikkelt. Door af te zien van eten en drinken initieer je echter zelf het proces waaraan je overlijdt, uitdroging.

Een tweede verschil is dat voor een medische behandeling een hulpverlener nodig is die daarvoor medeverantwoordelijkheid moet nemen. Voor het onderhoud van je lichaam door eten en drinken ben je daarentegen, zolang je daartoe in staat bent, zelf verantwoordelijk. Het is dan ook misleidend om stoppen met eten en drinken als het ‘weigeren’ van voedsel en vocht te beschrijven. Je kunt het ook doen zonder dat er een aanbod van anderen is dat je afslaat. Je kunt het desnoods doen op een verder onbewoond eiland.

Het is geen doen maar nalaten

Waarom deze verschillen relevant zijn, blijkt als we naar het derde en meest fundamentele argument van de commissie kijken. Eigenlijk is dat derde argument al in het tweede voorondersteld: zelfdoding is een handeling, maar wie stopt met eten en drinken, doet alleen iets niet. Maar het onderscheid tussen ‘doden’ en ‘laten sterven’ is niet zonder meer een onderafdeling van het onderscheid tussen ‘handelen’ en ‘nalaten te handelen’.

Zo is het afkoppelen van een beademingsapparaat overduidelijk een handeling. Maar als voortzetting van de beademing zinloos is, is het geen vorm van doden, maar van laten sterven. Alleen omdat je de behandeling hebt uitbesteed aan een apparaat, moet je dat apparaat uitzetten als je wilt ophouden met die behandeling.

Omgekeerd moet je van een moeder die haar pasgeboren kind geen eten geeft zodat het sterft, zeggen dat zij dat kind doodt. Hetzelfde geldt voor een arts die nalaat bij een overigens gezonde patiënt een longontsteking te behandelen met antibiotica. In het Nederlandse recht heten dit ‘oneigenlijke omissie-delicten’.

Als je nalaat uit de baan van een vrachtwagen te stappen, is dat suïcide

Om vast te stellen of je een bepaalde gedragswijze die voorzienbaar tot de dood leidt moet classificeren als doden of als laten sterven, moet je die gedragswijze dus vergelijken met een standaardpatroon van handelen. In de genoemde voorbeelden wordt dat ijkpunt bepaald door zorgplichten. Zolang de relevante zorgplicht bestaat, is de omissie die voorzienbaar tot de dood leidt een vorm van doden. Maar zodra de zorgplicht ophoudt, kan een handeling die precies hetzelfde gevolg heeft, een vorm van laten sterven zijn.

Als we het over dodelijke gevolgen van handelen en nalaten van de persoon zelf hebben, bestaat het standaardpatroon van handelen uit eten, drinken, ademhalen en al die vormen van elementaire zelfverzorging waardoor wij ons leven in stand houden.

ls je er door uiterste inspanning in zou slagen je adem definitief in te houden, zouden we dat uiteraard als zelfdoding beschouwen. En als je bij een heel langzaam opkomende vloed in de branding blijft zitten terwijl je alleen maar hoeft weg te lopen, is dat niet minder een vorm van jezelf verdrinken dan wanneer je stilstaand water inloopt (zoals de befaamde Amerikaanse opperrechter Scalia ooit opmerkte). Als je nalaat de paar stappen te zetten die nodig zijn om uit de baan te raken van een naderende lawine of vrachtwagen, is dat suïcide. Zo ook als je per ongeluk een dodelijk vergif binnenkrijgt en bewust nalaat braakmiddelen in te nemen. Of als je bij plotseling intredende vrieskou je doelbewust niet aankleedt en volgens verwachting onderkoeld raakt of een longontsteking oploopt.

Om dezelfde reden is het bewust afzien van eten en drinken een vorm van zelfdoding. En ondersteuning daarbij is een vorm van hulp bij zelfdoding.

En de wet zou dat moeten toestaan.

Portret door Laura Y

Verder lezen

Boudewijn Chabot, Uitweg: een waardig levenseinde in eigen hand. Nijgh & van Ditmar, vele drukken. Hoofdstuk over stoppen met eten en drinken.

T.E. Quill, P.T. Menzel, T. Pope, J.K. Schwarz, Voluntarily Stopping Eating and Drinking: A compassionate, widely available option for hastening death. Oxford University Press 2021. Ethische en juridische hoofdstukken van Menzel en Pope in deel 1.