Door Michael Vlerick (Universitair Docent aan Tilburg University)

Waarom blijft kritiek langer hangen dan een compliment? Waarom bedenken we talloze doemscenario’s voor de toekomst? Waarom vallen we zo gemakkelijk ten prooi aan stress, depressie, impulsiviteit, verslaving en jaloezie? Waarom zijn we niet gelukkiger, ook niet als we objectief bekeken daar alle reden toe hebben?

Het antwoord op die vragen is telkens hetzelfde: dat komt door onze genetische programmering. De ontnuchterende vaststelling is dat we door natuurlijke selectie niet geprogrammeerd zijn om duurzaam gelukkig te zijn. Onze psychologie is zo gevormd dat we vaak in de ban zijn van wat slecht ging, gaat of zou kunnen gaan. Deze ‘negativiteitsbias’ hielp onze voorouders om gevaren te detecteren en zo te overleven in een uitdagende omgeving. Vandaag zadelt het ons vooral op met veel nodeloos gepieker en stress.

De donkere zijde

Bovendien zijn we nooit voldaan en wennen we razendsnel aan verbeterde omstandigheden. Hierdoor gingen onze voorouders niet op hun lauweren rusten en bleven ze zaken ondernemen die goed waren voor hun overleving en voortplanting, zoals bezittingen verwerven en hun status opkrikken. Die chronische ontevredenheid uit zich in het feit dat we ons vaak blijven voorhouden dat we ‘(echt) gelukkig zullen zijn als…’ Telkens we die ‘als’ te pakken krijgen, kijken we meteen reikhalzend uit naar het volgende. Zo blijven we voor altijd op onze honger zitten.

Het feit dat we gewend raken aan verbeterde omstandigheden, zorgt er dan weer voor dat we ondanks onze historisch ongeziene welvaart, levenskwaliteit en veiligheid, toch niet bepaald gelukzalig door het leven fladderen. Dat wil niet zeggen dat die enorm toegenomen welvaart een maat voor niets is geweest. Uit onderzoek van de bekende Nederlandse geluksprofessor Ruut Veenhoven blijkt dat de gemiddelde geluksbevinding over de laatste vijftig jaar in de meeste landen is gestegen met de toegenomen welvaart. Maar veel minder dan je zou verwachten of hopen.

We kunnen onze neiging tot chronische ontevredenheid aan banden leggen

Zijn we dus gedoemd om ongelukkig te zijn? Helemaal niet. We kunnen wel degelijk in het verzet gaan tegen de donkere zijde van onze genetische programmering en een vrijer en gelukkiger leven leiden. We kunnen ons grotendeels bevrijden van de emotionele pijn die volgt uit onze aangeboren neiging om te focussen op wat slecht gaat – de befaamde ‘negativiteitsbias’. Net zoals we onze neiging tot chronische ontevredenheid aan banden kunnen leggen.

Er bovenuit zweven

De inzichten en praktijken die leiden tot een vrijer en blijer bestaan zijn niet nieuw. Vele daarvan zagen het licht ruim twee millennia geleden in levensbeschouwelijke scholen zoals het boeddhisme en het stoïcisme. Vandaag worden die inzichten en praktijken wetenschappelijk bestudeerd en hun potentieel wordt steeds duidelijker.

Het uitgangspunt van die levensbeschouwelijke scholen is steeds hetzelfde: om gelukkiger te zijn moet je werken aan jezelf, niet (louter) aan je omstandigheden. Ook uit modern wetenschappelijk onderzoek blijkt dat heel duidelijk: externe omstandigheden hebben veel minder impact op ons geluk op lange termijn dan we denken. We zweven rond een relatief stabiel geluksniveau. Als de zaken meezitten gaan we daar even bovenuit zweven, bij tegenslag dippen we er even onder. Maar uiteindelijk graviteren we steeds terug naar dat niveau.

Stel jezelf ten dienste van anderen

Het bijzonder goede nieuws is dat we met gerichte praktijken dat geluksniveau kunnen optrekken. Hoe krijg je dat voor elkaar? Ten eerste door gelijkmoedigheid te ontwikkelen, waardoor je niet langer zo frequent, langdurig en intens gekweld wordt door negatieve emoties en gedachten. Vervolgens door tevredenheid te ontwikkelen en je geest te trainen om meer aandacht te hebben voor al het goede in je leven. Ten slotte door liefdevol en vriendelijk in het leven te staan. Investeer in je nauwe sociale relaties en stel jezelf ten dienste van anderen. Innige, liefdevolle sociale contacten – zo blijkt heel duidelijk uit het wetenschappelijk onderzoek naar geluk – zijn een noodzakelijke voorwaarde voor een gelukkig leven.

Geluk is een trainbare vaardigheid. Zo stelt Matthieu Ricard, een Franse boeddhistische monnik met een wetenschappelijke achtergrond. Gelijkmoedigheid, tevredenheid en liefdevolle vriendelijkheid kan je met gerichte praktijken – zoals meditatieoefeningen en dankbaarheidsrituelen – ontwikkelen. Besef dat als je niets onderneemt en het leven zijn beloop laat gaan, dat je in de toekomst wellicht niet veel gelukkiger zal zijn dan je nu bent. Dan geldt ‘this is as good as it gets’. Het onderzoek toont dit duidelijk aan. Maar weet – hoe gelukkig of ongelukkig je ook bent – dat je over de mogelijkheid beschikt om de ervaring van je leven ingrijpend te veranderen in de positieve zin. Ik wens het je alvast van ganser harte toe.

Michael Vlerick is wetenschapsfilosoof en schrijver. Hij doceert aan de universiteit van Tilburg. In zijn werk past hij evolutieleer toe op de grote vragen des levens. Zijn werk wil bijdragen tot een gelukkigere en harmonieuzere samenleving. Vorige maand verscheen zijn boek Waarom we niet gelukkiger zijn: Van zelfzuchtige genen naar de kunst van een vrijer leven. Hij schreef eerder nog twee boeken voor een breed publiek: De tweede vervreemding: Het tijdperk van de wereldwijde samenwerking en Kritisch en Wetenschappelijk denken: Een korte introductie.

Verder lezen

Veenhoven, Ruut (2014). ‘Long-term change of happiness in nations: Two times more rise than decline since the 1970s’. In: Sheldon, K. & Lucas, R. (Eds.) Stability of Happiness: Theories and Evidence on Whether Happiness Can Change, Elsevier, 2014, Hoofdstuk 9, pp. 167-200

Vlerick, Michael (2024). ‘Waarom we niet gelukkiger zijn: Van zelfzuchtige genen tot de kunst van een vrijer leven’. Tielt, Lannoo.