Door Jenny Slatman (Tilburg University)

Mijn docent metafysica Cornelis Verhoeven zei aan het begin van de jaren negentig eens: “plaatjes zijn voor kinderen”. Heel streng was hij daarin. Hij toonde nooit slides, en schreef ook niks op het bord. In dertig jaar tijd is er veel veranderd. Je kunt nu bijna geen les meer geven – ook niet aan filosofiestudenten die toch wel tegen een stootje abstractie kunnen – zonder het gebruik van plaatjes. Bij iedere les probeer ik daarom met de online plaatjeszoekmachine passende plaatjes te vinden bij de onderwerpen die ik wil bespreken.

De bijvangst van zo’n zoekactie is dat je dan direct een idee krijgt van hedendaagse beeldvorming. Typ ik “reanimeren” in dan krijg ik allemaal plaatjes van overwegend mannen die gereanimeerd worden. Je zou bijna denken dat reanimatie niet toegepast kan worden op vrouwen. Die gekke borsten zitten vast in de weg. Nog niet zo gek, dat adagium van Verhoeven. Je kunt beter geen plaatjes gebruiken want dan krijg je geen goed beeld van de werkelijkheid. Maar natuurlijk blijft het wel belangrijk om beelden te analyseren.

Denkend hoofd

Laten we eens kijken naar beeldvorming rondom denken en leren. Heel vaak wordt het beeld De denker (1881) van Rodin gebruikt. Een van brons gemaakte witte man, naakt, gespierd, diep in gedachten verzonken, elleboog op de knie, kin op de handrug. Ik weet niet hoe het met u zit, maar ik heb nog nooit op deze manier zitten denken. Niet dat ik niet in mijn blootje met denken bezig zou zijn, maar ik ga er echt niet zo verkrampt bijzitten. Bij andere plaatjes die uitdrukking moeten geven aan de activiteit van denken zien we vaak mensen met hele verwrongen gezichten, de blik een beetje schuin omhoog, heel moeilijk kijkend. Alsof al het denken een soort persactiviteit van dat hoofd is. Bij stripverhalen zie je dan ook nog eens duidelijk wat het resultaat van die hoofdactiviteit is: gedachten die als wolkjes uit die denkende hoofden wordt gepoept.

Als we het alleen moesten hebben van de zintuigen in ons hoofd, waren we ten dode opgeschreven

Er zijn trouwens ook veel plaatjes van denken waarbij de hersenen de hoofdrol spelen. Denken als hersenactiviteit. Best wel raar. Alsof je hersenen pas aan het werk gaan wanneer je gaat denken. Je hersenen zijn echter continu bezig, zelfs als je slaapt of buiten bewustzijn bent. Dat mensen toch zo vasthouden aan het beeld van dat krampachtig denkende gezicht, dat al dan niet wordt gereduceerd tot hersenactiviteit, heeft waarschijnlijk te maken met het gegeven dat de belangrijkste zintuigen waarmee we ons kunnen oriënteren in het hoofd zitten: zicht, gehoor, geur, evenwicht, smaak. Maar als we het alleen moesten hebben van de zintuigen in ons hoofd, waren we ten dode opgeschreven.

Zonder tastzin, zonder de mogelijkheid om pijn, warmte en kou te voelen, zonder de mogelijkheid om onze eigen houding en beweging te voelen, zouden we niets zijn en niets kunnen, laat staan denken. Door het fijnmazige netwerk van zintuiglijkheid door ons hele lichaam, ervaren we dat lichaam als “mijn”. Dit voelende geheel dat gebaseerd is op ontelbaar veel zintuigjes in ons hele lichaam beschrijft de filosoof Maurice Merleau-Ponty als het eigen (propre) en doorleefde (vécu) lichaam, het lichaam als subject.

Denkend lijf

Het zichzelf voelende lichaam als subject is natuurlijk niet alleen voelend. Het is ook altijd bewegend. In feite gaat het om continue feedbacklussen van doen en voelen. Je doet iets wanneer je iets voelt, je voelt iets wanneer je iets doet. En dat doen vindt in de meeste gevallen op een voorbewust, pre-reflectief niveau plaats. Je hoeft er dus echt niet als een verkrampte Denker bij te gaan zitten om te verzinnen hoe je dagelijkse handelingen moet uitvoeren. En toch zijn de meeste handelingen die we zo verrichten heel vernuftig. Een kind kan meestal zonder te oefenen een ongekookt ei oppakken omdat de hand zich continu aanpast tijdens de ontmoeting met het ei. Een robot, volgepropt met een onnoemelijke hoeveelheid rekenkracht, heeft daarentegen veel meer moeite met die ontmoeting: het knijpt te hard of te zacht; het laat het ei vallen of drukt het kapot. Ons voelende, bewegende lijf is inderdaad buitengewoon intelligent, moeilijk na te bootsen.

Je hoeft er echt niet als een verkrampte Denker bij te gaan zitten om te verzinnen hoe je dagelijkse handelingen moet uitvoeren

Laten we die intelligentie nu wat meer gaan inzetten binnen academisch onderwijs. Hiervoor hoeven we het wiel echt niet opnieuw uit te vinden. In het onderwijs aan kinderen – kleine belichaamde wezens waarvan de intuïtieve beweeglijkheid nog niet wordt geremd door verkrampte poses – wordt er vaak gebruik gemaakt van allerlei materialen die zintuiglijkheid en beweeglijkheid bevorderen, en daarmee ook leerprocessen: zitten op een skippybal in plaats van een stoel; zitten, staan, stampvoeten en springen afwisselen; knijpen in klei of een balletje terwijl je de tafels opdreunt; kliederen met allerlei materialen bij het maken van “mindmaps”.

Laten we De Nieuwe Universiteit zo inrichten dat dit soort activiteiten mogelijk worden. Anders dan mijn docent Verhoeven meende, is het juist heel zinvol dat volwassenen die iets willen leren het kind in zichzelf omarmen.

Jenny Slatman is auteur van Nieuwe Lichamelijkheid en won daarvoor de Hypatiaprijs voor beste filosofieboek geschreven door een vrouw. Ze is leraar Medical & Health Humanities aan Tilburg University.

Illustratie door Jip Meijers.