Door Beer Prakken (Rijksuniversiteit Groningen)

Een aantal maanden geleden zei Donald Trump als ‘grapje’ dat hij maar voor één dag dictator zou zijn als hij wordt herkozen in 2024. Het publiek in de town hall van Fox News vond het hilarisch en zelfs ik – als linkse Nederlander – moest grinniken om deze absurde grap. Sinds Trumps presidentschap gebeurt het veel vaker dat een rechtse politicus een speelse opmerking maakt die antidemocratisch, racistisch of seksistisch is en uiteindelijk wordt verdedigd als grap. Tijdens de Nederlandse verkiezingen won Wilders de hoofdprijs grappen maken en de verkiezingen. Keer op keer werden de scherpe opmerkingen van Wilders uitgelicht en besproken in de media, bijvoorbeeld over Baudet die al “ver naar de maan” was of Timmermans die “kon eisen tot hij een ons weegt”. Het waren er heel wat. 

Ik wil stilstaan bij wat er eigenlijk gebeurt als Trump en andere Trump-achtige ‘populisten’ dit soort grappen maken. In reactie op zijn opmerkingen proberen de meeste mensen te bewijzen dat Trump oprecht meent wat hij zegt. Hoewel daar zeker een kern van waarheid in zit, wil ik beargumenteren dat we moeten kijken naar het politieke spel zelf. Politiek spel en humor werken extremisme en polarisatie in de hand. Juist vanwege de speelsheid van het politieke spel, kan het leiden tot radicalisering.  

Trollen 

Sinds Johan Huizinga’s Homo Ludens wordt spel gezien als de tegenpool van werk, dagelijks leven, serieusheid en ernst. Lange tijd hadden academici vrij positieve connotaties bij het woord ‘spel’. Vanaf de jaren tachtig kwamen er ook denkers die de meer negatieve kanten van het spelen aankaartten. Richard Schechner deed dat bijvoorbeeld met zijn concept van dark play, oftewel duister spel. Dat is een vorm van spel waarbij je de ander misleidt ofwel ‘in het duister laat’. 

Schechner geeft het voorbeeld van een student die een keer in de bus zat met een platonische vriend. Toen de buschauffeur langskwam en vroeg hoe ze elkaar kenden, verzonnen zij en haar vriend een compleet liefdesverhaal over elkaar. Ze lieten de buschauffeur in het duister over hun echte intenties. Het doel van dit duistere spel ligt in het plezier achter het provoceren en misleiden van de ander. In duister spel spelen de spelers met de ander. De buschauffeur is geen onderdeel van het spel, omdat hij er onwetend en onvrijwillig aan meedoet. Schechner beschrijft dat spelers van duister spel soms volledig opgaan in het spel, waardoor het nepkoppel zelf gaat geloven in de grap.

Het plezier van de speler ligt in de reacties van de speelobjecten 

Ik geloof dat het concept duister spel toegepast kan worden op de politiek. Zeker op het internet kennen wij een vorm van duister spel: trolling of trollen. Trollen is een spel waarbij de trol de ander in het duister laat over diens intenties. Het plezier van de spelers is vaak te vinden in de reacties van hun speelobjecten – de niet-spelers – die niet weten wat ze moeten geloven of hoe ze moeten reageren.  

Ik meen dat hier iets fout gaat in het spel. Wat gebeurt er als trollen ‘spelen’ met ideeën waarvan ze zelf niet weten of ze serieus zijn? Op zo’n moment is het voor spelers zelf niet meer helder wat hun opvattingen waren vóór ze met het spel begonnen, omdat ze er volledig in opgaan. Deze onduidelijkheid kan ervoor zorgen dat hun standpunten in het spel steeds verder radicaliseren. Duidelijke voorbeelden van dit soort ambiguïteit zijn Trumps grappen over democratische waarden, of internettrollen die provoceren met seksistische opmerkingen. 

Bloedserieus 

Deze radicalisering als gevolg van duister spel werd onder meer zichtbaar tijdens de laatste jaren van Trumps presidentschap. Zijn politieke campagne en speeches draaiden vaak om grappen waarbij anderen – de Democraten of ‘fake news-media’ – de niet-spelers waren. Ze werden belachelijk gemaakt en in het duister gehouden, net als de buschauffeur.  

Trump maakt al jaren continu provocerende grappen over zijn eigen dictatorschap. Een typisch voorbeeld hiervan is een opmerking die hij in mei 2019 maakte tijdens een politieke campagnebijeenkomst in Florida. Hij grapte dat hij pas na tien jaar zou stoppen als president: “Als we hen gek willen maken, zeg ik ‘over tien jaar.’ Dan worden ze gek. ‘Zie je wel, hij is een tiran. Hij is een tiran’. Nou, tien of veertien, laten we eens kijken. Wat we maar willen, toch? Let op. Morgen is het voorpaginanieuws: ‘Donald Trump Wil Grondwettelijkheid Schenden.'” Het publiek lachte.

Opeens is het duistere spel niet meer speels 

Het is duidelijk dat Trump met ‘hen’ refereerde aan de traditionele media en de Democraten. Trump en het publiek vonden het toen, maar ook in december tijdens de town hall van Fox News, enorm grappig. Juist omdat de ander (de Democraat) niet doorheeft dat ze grappen maken – net zoals bij het voorbeeld van de buschauffeur. 

Een probleem ontstaat echter wanneer het niet enkel bij grappenmakerij blijft. Wanneer politici lange tijd duister spel spelen en niet meer weten wat hun standpunten waren voordat ze daarmee begonnen, kan dat leiden tot extremere politieke standpunten. De Capitoolbestorming is hier een voorbeeld van. De bestormers waren kleurrijk en speels gekleed, maar ze waren ook bloedserieus. Opeens is het duistere spel niet meer speels, maar serieus en gewelddadig. 

Levensgevaarlijk 

Natuurlijk kan het zijn dat Trump nog even racistisch of seksistisch is als vroeger, en dat zijn opvattingen niet zijn geradicaliseerd. Toch geloof ik dat Trump en veel van zijn aanhangers door hun onderdompeling in het duister spel zijn geradicaliseerd van speels naar serieus. Het duistere spel is altijd een cruciaal element geweest in Trumps campagnebijeenkomsten. Het gedeelde plezier in het misleiden van de ander is volgens mij een van de hoofdoorzaken van het succes van de Trumpbeweging. 

We moeten stoppen met vragen of het grappen zijn 

In Nederland is het beste voorbeeld van duister spel geen grap van Baudet of Wilders, maar de uitslag van de Tweede Kamerverkiezingen onder middelbare scholieren, georganiseerd door ProDemos. Toen ik las dat FvD en PVV het grootst waren geworden onder jongeren, dacht ik gelijk dat dit door het spel kwam. Niet per se de ideologie of leider, maar de speelsheid van de online grapjes en trollen trekt mensen aan. Het gaat om het plezier achter het misleiden en provoceren van de saaie, politiek correcte tegenstander.  

Helaas, zoals het duister spel laat zien, blijft het niet bij een grapje. Politiek spel kan levensgevaarlijk zijn (kijk naar de Capitoolbestorming) en is een open deur tot verdere polarisatie. Daarom is het belangrijk dat we stoppen met ons afvragen of iets alleen een grapje is of serieus. We moeten begrijpen wat politiek spel inhoudt om ons ertegen te kunnen verweren.

Beer Prakken is promovendus aan de Rijksuniversiteit Groningen. 

Illustraties door Ester Smits. 

Verder lezen 

Johan Huizinga, Homo Ludens [1938] (Haarlem: H.D. Tjeenk Willink & Zoon N.V., 1940).  

Richard Schechner, “Playing,” Play & Culture 1:1 (1988): 3-19. 

Christopher Grobe, “The Deep, Dark Play of the US Capitol Riots,” Performance Research 27:3-4 (2023): 52-62.  

Beer Prakken, “Dark Play, Trolling, and Absorption in Trumpism,” Playing Politics: Media Platforms Making Worlds (working title), redactie Sybille Lammes, Frans-Willem Korsten, Frank Chouraqui, Bram Ieven, Sara Polak, Alex Gekker, Saniye Ince, verwacht in 2025.