Door Huub Brouwer (Tilburg University)
Vergeten is Plato’s De Republiek niet. Het is misschien wel het bekendste werk van de bekendste filosoof in de wereldgeschiedenis. Toch vermoed ik dat zelfs weinig filosofiestudenten het boek nog van kaft tot kaft lezen. Daarom een pleidooi om het boek weer eens uit de kast te halen. Een pareltje is het namelijk zeker wel.
Veel van de vragen die Socrates, de hoofdpersoon van De Republiek, stelt zijn nog steeds relevant. Neem boek VIII, waarin hij onder meer bespreekt hoe een democratie kan vervallen in een tirannie (557a-569c). Volgens Socrates wordt een democratie instabiel als mensen te veel vrijheid hebben (562c). Ze zullen gaan denken dat ze allemaal gelijkwaardig zijn, wat respect voor autoriteit ondermijnt en er uiteindelijk toe leidt dat ze zich niet meer aan wetten houden (562e-563a).
Een tiran zal opstaan om orde in de chaos te brengen (565d-e). Deze tiran presenteert zich als een beschermer van de armen, maar is uiteindelijk zelf op rijkdom uit (566a). Hij zorgt ervoor dat alle moedige, weldenkende mensen uit machtsposities verdreven worden zodat ze zijn positie niet kunnen ondermijnen (567d). De tiran houdt zijn onderdanen kalm door een gemeenschappelijke vijand te creëren (567a).
Klinkt dit bekend? Ik denk dat Socrates’ beschrijving van een tiran verrassend veel overeenkomsten vertoont met President Frank Underwood uit House of Cards (en ik ben niet de enige, zie het boek House of Cards and Philosophy: Underwood’s Republic). Anderen zien parallellen met de opkomst van Donald Trump (zie bijvoorbeeld dit stuk van Andrew Sullivan).
Mocht deze overeenkomsten nog niet reden genoeg zijn om De Republiek er weer eens bij te pakken, Plato’s Socrates is ook nog eens verrassend quotable. “De grootste straf voor weigeren om te regeren is geregeerd te worden door mensen die slechter zijn dan uzelf.” (347c)
Dit is een aflevering uit de rubriek ‘Een Kleine Ode Aan’. In ongeveer 250 woorden looft een Nederlandse of Vlaamse auteur een al dan niet vergeten filosofisch pareltje.
We denken nóg eerder aan Erdogan …
Plato over de democratische man;
“Hij zal dan al zijn begeerten gelijke rechten geven en zich steeds op volkomen willekeurige manier door elke begeerte die zich voordoet laten regeren, tot ook deze weer is bevredigd. Geen enkel genot zal hij beneden zijn waardigheid achten: ze komen allemaal aan bod.” (561a)
“Voor rationele argumenten stelt hij zijn psyche niet open. Als iemand zegt dat genot niet altijd waardevol is en ook kan voortkomen uit een verkeerde behoefte en dat je zo’n verkeerde behoefte moet bedwingen en onderwerpen, dan ontkent hij dat allemaal ten stelligste. Volgens hem zijn ze allemaal gelijk en verdienen ze allemaal evenveel respect.” (561b)
“Elke dag richt hij zijn leven weer anders in, om maar alle verlangens die bij hem opkomen ter wille te zijn. Het ene moment is het drank en seks, het volgende water en brood, dan weer lichamelijke training. Soms nietsdoen en totale onverschilligheid en dan zogenaamd aan de studie. Geregeld stort hij zich op de politiek en zegt en doet alles wat maar in hem opkomt.” (561b-d)
Plato over de democratie;
“En de soepele houding van sommige veroordeelde misdadigers, is die ook niet iets heel bijzonders? Heb je nooit opgemerkt dat mensen die tot de doodstraf of tot verbanning zijn veroordeeld, in zo’n samenleving niettemin rustig vrij rondlopen en zich in het openbaar vertonen?” (558a)
“En dan de tolerantie en totale afwezigheid van bekrompenheid, een superieure minachting zelfs voor de principes waaraan wij zoveel waarde hechtten toen we onze maatschappij ontwierpen.” (558b)
Plato over de filosoof-koning;
“Wie kan men er dan beter toe verplichten dan de verantwoordelijkheid voor de maatschappij op zich te nemen dan mensen die in de eerste plaats het meeste inzicht hebben in de maatregelen die nodig zijn om een maatschappij goed te laten functioneren en bovendien in hun leven waardevoller dingen te doen hebben dan zich bezig te houden met politiek? Inderdaad, dit zijn de aangewezen mensen.” (521b)
Klinkt dit bekend?
https://www.youtube.com/watch?v=aEgRzWj2hyk