Door Jeroen Hopster (Postdoctoraal onderzoeker University of Graz)

Noem het geen sociale onthouding, maar fysieke onthouding. Of met de Engelse begrippen waarvan ze zijn afgeleid: geen social distancing, maar physical distancing. Lichamelijke afstand helpt om de verspreiding van het coronavirus tegen te gaan is, maar sociaal contact zoeken is in deze periode van eenzaamheid juist van belang. Door aan de term te sleutelen, brengen we hem beter in lijn met wat we willen bereiken. 

In de hedendaagse filosofie staat dit te boek als conceptual engineering: concepten evalueren en verbeteren, niet alleen uit theoretisch, maar ook uit sociaal oogpunt. Een project uit de ivoren toren, maar met een maatschappelijke missie: filosofie voor een betere wereld. 

Het cliché is dat de academische filosofie de samenleving niet veel te bieden heeft. Zeker niet op het moment van de waarheid, in crisistijd, als het er echt op aankomt. Filosofen houden zich bezig met stoffige problemen, losgezongen van de praktijk. Dat clichébeeld slaat de plank goeddeels mis. Juist deze maand kan de filosofie helpen om belangrijke keuzes scherp te stellen. 

Relevante expertise

Toegegeven, niet al het filosofische denkgereedschap is geënt op het echte leven. Neem de beruchte trolley-dilemma’s. Een trein stevent af op vijf personen die zijn vastgebonden aan de spoorrails. Op de rails ernaast is één persoon vastgebonden. Moet je de spoorwissel omzetten, zodat niet vijf mensen, maar slechts één persoon wordt overreden? Dat is een nuttige denkoefening om ethische principes scherp te krijgen, maar geen goed model van beslissingen in de praktijk. In werkelijkheid zijn onze keuzemogelijkheden niet zwartwit en weten we niet zeker wat onze handelingen teweeg zullen brengen. Misschien hapert de spoorwissel, misschien kunnen de vijf ternauwernood ontsnappen. We handelen in onzekerheid en dat maakt alles anders.  

De filosofie heeft echter niet stilgezeten. Juist de onzekerheid die met beslissingen gepaard gaat, is een centraal thema in de hedendaagse ethiek. Zo buigen veel ethici zich over de aard van risico’s. Wat zijn dat eigenlijk? Risicoinschattingen worden zowel door feiten als waarden gevoed. Niet alleen de verwachte gevolgen, maar ook onze waardering van die gevolgen, bepaalt wat wij als risico beschouwen. 

In de huidige crisis is het belang van medische expertise groot. Premier Rutte onderstreept veelvuldig dat het Nederlandse beleid in nauwe samenspraak met het RIVM wordt afgestemd. Gelukkig maar. Toch moeten we oppassen dat de politiek zich niet alleen nog maar door medici laat influisteren. Hoe belangrijk de volksgezondheid ook is, er spelen ook andere belangen. Het RIVM kan de verwachte gevolgen van het gezondheidsbeleid goed in kaart brengen, maar heeft geen speciale expertise over hoe we die gevolgen zouden moeten waarderen. Uiteindelijk moeten de beleidskeuzes niet aan gezondheidsexperts zijn, maar aan onze volksvertegenwoordigers. 

 Juist de onzekerheid die met beslissingen gepaard gaat, is een centraal thema in de hedendaagse ethiek

Het is evenmin aan ethici om voor te schrijven welke waarden op dit moment doorslaggevend moeten zijn. Dat is aan politiek en maatschappij. Maar filosofen kunnen wel verhelderen wat er op het spel staat. Kiezen we voor gezondheid, veiligheid en voorzorg? Voor vrijheid, welvaart en intimiteit? Voor internationale samenwerking en solidariteit? De onzekerheid blijft: de trein dendert voort, wat er precies zal gebeuren als we de wissel omzetten weten we niet. Maar ook in tijden van onzekerheid kunnen we reflecteren over de grond van onze beslissingen en de waarden die op het spel staan. 

Value sensitive design

Dat is des te belangrijker omdat veel van de huidige beslissingen zullen doorwerken op de langere termijn. Hoe krijgt de wereld in deze roerige jaren ’20 vorm? Hoe permanent blijkt de uitzonderingstoestand? Bewegen we naar een biometrische surveillancemaatschappij of maken we ons sterk voor privacy en autonomie? Wordt de economische wederopbouw een Europees project of is het ieder voor zich? Kiezen we voor volksinspraak of centraal gezag? 

Ook hier kan de maatschappij te rade gaan bij de filosofie. Bijvoorbeeld door lering te trekken uit value sensitive design, een denkschool in de techniekfilosofie. De kerngedachte is dat in technologisch ontwerp altijd waarden besloten zitten, of het nu gaat om de veiligheid van een brug of de duurzaamheid van onze kleding. Hoe kunnen we die waarden bewust vormgeven in technologisch ontwerp? Diezelfde ontwerplessen zijn ook van toepassing op onze instituties en samenleving. Hoe ontwerpen we een post-corona samenleving die niet alleen crisis-bestendig is, maar ook betekenisvol, duurzaam en rechtvaardig?

Menigeen ziet kansen in de crisis. Nieuwe mogelijkheden dienen zich aan, nieuwe inzichten dringen zich op. Ineens wordt duidelijk welke beroepen essentieel zijn om de maatschappij draaiende te houden. Ineens blijkt dat tal van werknemers over een functionerend thuiskantoor beschikken, en dat milieubelastende conferenties net zo goed online kunnen plaatsvinden. 

Zo noopt de crisis tot diepere reflectie over zaken die niet direct aan de pandemie zijn gelieerd. Als individu: hoe belangrijk is familie en vriendschap? Als ondernemer: kan je een businessmodel maken dat berekend is op een toekomst waarin menselijke nabijheid niet vanzelfsprekend is? Als samenleving: zadelen we toekomstige generaties op met een steeds meer ontwrichte planeet, waar het risico op globale crises zoals we nu meemaken nog veel groter is?

Lange termijn

Filosofie is slow-thinking. Niet de geijkte benadering voor keuzes in crisistijd. De split-second beslissingen van trolley-dilemma’s in het echte leven kunnen filosofen beter aan anderen overlaten. Aan IC-artsen, bijvoorbeeld, die daarvoor zijn getraind. In paniekmodus is voor filosoferen geen tijd.

Hoe ontwerpen we een post-corona samenleving die niet alleen crisis-bestendig is, maar ook betekenisvol, duurzaam en rechtvaardig?

Crisistijd is evenmin het moment om grote theorieën van stal te halen, nog voordat de feiten zich hebben gekristalliseerd. Maar het is wel een moment om ons handelen in een bredere context te plaatsen, en ons enigszins aan de fixatie op het heden te onttrekken.

Hedendaagse benaderingen uit de ethiek kunnen daarbij helpen, zo ook conceptuele analyse – hoe hermetisch dat project voor niet ingewijden soms ook lijkt. In deze weken balt de tijd samen en worden besluiten genomen die nog lang bij ons kunnen blijven. Juist dan is het van belang om het hoofd koel te houden, en ons te laten leiden door waarden die de duur van de maand april overstijgen. 

April zou de Maand van de Filosofie zijn geweest, met Waarheid als thema. De maand is uitgesteld, maar de filosofie staat niet stil. Juist in crisistijd heeft de maatschappij denkkracht nodig.