Door Bart Leenman (Research Master Student, Radboud Universiteit Nijmegen)

Op tien mei verscheen op deze website de longread ‘Een decennium Rutte-doctrine’. In dit stuk analyseert en bekritiseert Joris Graff de politieke trend van ‘defactualisering,’ ofwel het naar de achtergrond verdringen van de feiten. Karakteriserend voor deze politieke trend is volgens Graff de ‘Rutte-doctrine’. Ondanks dat deze doctrine de basis vormt voor een scherpe kritiek op Mark Rutte trok dit niet mijn aandacht. In plaats daarvan werd ik getroffen door Graffs analyse van de politieke situatie in Nederland.

Volgens Graff zorgt defactualisering ervoor dat politiek gereduceerd wordt tot een PR-strijd. Het consequent naar de achtergrond verdringen van feiten en het gebruik van vaag taalgebruik wordt zo een essentieel onderdeel van de politieke wereld. Dit komt doordat, zoals Hannah Arendt (1906-1975) in haar essays  ‘Truth and Politics’ en ‘Lying in Politics’ al beweerde, macht en waarheid altijd op gespannen voet staan met elkaar. De macht probeert de waarheid naar de achtergrond te verdringen.

‘Bullshit’ zit tussen de waarheid en de leugen in

Een kernzin uit Graffs longread luidt: “Deze politiek is een keuze van een electoraat dat bereid is de ogen te sluiten voor een liegende premier.” Hier wordt defactualisering aan liegen gekoppeld. Defactualisering gaat mijns inziens echter niet noodzakelijkwijs over liegen. Ik zou willen pleiten voor een derde mogelijkheid tussen feiten en leugens, tussen waarheid en onwaarheid, namelijk ‘bullshit’.

Het verschil tussen humbug en bullshit

In 1987 publiceerde de Amerikaanse filosoof Harry Frankfurt (1929) het essay ‘On Bullshit’. Frankfurts analyse van waarheid en leugens richt zich op een nieuwe categorie: iets dat tussen de waarheid en de leugen inzit. In eerste instantie verwijst Frankfurt naar het begrip ‘humbug’ van de Brits-Amerikaanse filosoof Max Black. Maar Frankfurt is van mening dat dit begrip de lading niet dekt waardoor hij uiteindelijk ‘bullshit’ introduceert.

‘Humbug’ en ‘bullshit’ kunnen respectievelijk vertaald worden als ‘onzin’ en ‘kul’, maar omdat deze begrippen zich niet eenvoudig laten vertalen naar het Nederlands is het beter de Engelse begrippen te gebruiken. Dat humbug en bullshit niet hetzelfde zijn, verduidelijkt Frankfurt door de drie elementen van humbug te beschrijven.

Black omschreef humbug als een ‘bedrieglijke misrepresentatie’. Dit betekent ten eerste dat het is ontworpen om te misleiden, om op een dwaalspoor te zetten. Deze definitie is vergelijkbaar met ons begrip van ‘liegen’. Het tweede element van humbug is dat het zich niet beperkt tot spreken, maar ook een bedrieglijke daad kan zijn. Het derde element is dat de dader van humbug een bedrieglijke voorstelling geeft van zijn eigen gedachten en gevoelens. Hij bedriegt in zekere zin zowel zichzelf als de ontvanger.

Het kan een ‘bullshitter’ niets schelen of zijn uitspraken waar of onwaar zijn

Bij de humbug ligt de focus dus niet op de waarheid, maar op welke informatie aan het publiek wordt verstrekt om uitspraken en claims op te bouwen die in het voordeel van de dader werken. Ondanks dat deze beschrijving in de buurt komt van defactualisering, gaat bullshit nog een stap verder.

De bullshitter

Er zijn drie kenmerken die bullshit van humbug onderscheiden. Het eerste kenmerk is onzorgvuldigheid. Frankfurt gebruikt het voorbeeld van hoe ambachtslieden in vroegere tijden aandacht hadden voor details en niet ‘de kantjes ervan afliepen’. Daartegenover staat iemand die iets argeloos maakt zonder oog voor detail. Zo iemand zouden we een bullshitter kunnen noemen.

Het tweede kenmerk van de bullshitter is dat hij probeert ergens ‘mee weg te komen’. Onzorgvuldig vakmanschap is dus te oppervlakkig, er gaat ook een bepaalde intentie mee gepaard. Voor deze intentie verwijst Frankfurt naar ‘slordigheid’ en ‘laksheid’.

Het derde en belangrijkste kenmerk van de bullshitter is zijn veronachtzaming van de waarheid. Een bullshitter kan het simpelweg niets schelen of zijn uitspraken waar of onwaar zijn. Dit betekent niet dat de bullshitter de intentie heeft om te misleiden; het maakt hem simpelweg niets uit of wat hij zegt of doet waar is.

Leugenaars, humbuggers of bullshitters?

Met deze analyse van bullshit in het achterhoofd kunnen we de stelling verdedigen dat het voorbarig is defactualisering enkel te koppelen aan liegende politici. Graffs post-truth politics en defactualisering kunnen gekoppeld worden aan bullshit. Het is de veronachtzaming van de waarheid en niet noodzakelijkerwijs de leugen die defactualisering en post-truth politics karakteriseert en zo dus de waarheid bedreigt.

Deze uiteenzetting doet Graffs analyse van post-truth politics echter geen enkel onrecht aan. In plaats daarvan ondersteunen Frankfurts inzichten Graffs analyse van post-truth politics. Graffs slotpleidooi voor een ‘refactualisering’ van de (Nederlandse) politiek blijft uiterst relevant.

Of de lezer vanuit dit pleidooi de Rutte-doctrine zou kunnen koppelen aan bullshit laat ik open. Ik vind dit ook niet de meest interessante vraag om te beantwoorden. Laten we in plaats daarvan deze kennis gebruiken om waarheidsprekers, leugenaars, humbuggers en bullshitters voor onszelf te onderscheiden, en laten we in deze analyse altijd eindigen met kritische zelfreflectie: tot welke categorie behoor ik?

Verder lezen

H. Arendt (1972) Lying in Politics: Reflection on the Pentagon Papers’ Crises of the Republic

H. G. Frankfurt (2005) On bullshit Princeton University Press