Door Dick Timmer (Technische Universiteit Dortmund)

Het vermogen van entrepreneur en miljardair Elon Musk schommelt de laatste tijd rond de 200 miljard dollar. Dat is meer geld dan jij zou hebben als je 270.000 dollar per dag zou hebben verdiend sinds de dag dat Jezus geboren werd.

Nadenken over superrijken als Elon Musk, Jeff Bezos en Bill Gates is niet alleen een plezierige bezigheid voor mensen die van astronomische bedragen houden. Er staat écht iets op het spel.

Allereerst worden de rijken steeds rijker. In 2021 groeide het vermogen van de rijkste 500 mensen op aarde met 1 biljoen dollar. Tegelijkertijd leven honderden miljoenen mensen in extreme armoede. Dat aantal stijgt voor het eerst sinds jaren, mede door de coronapandemie en klimaatverandering.

Daarnaast blijken geld en macht steeds opnieuw nauw met elkaar verbonden te zijn. Grote bedrijven zetten regeringen onder druk om belastingen te verlagen. Rijke individuen nemen jaar op jaar een grote hap uit de maatschappelijke koek.

Op zulke grote vermogens is steeds meer kritiek. Door opiniemakers op tv en in kranten. Door protestbewegingen op straat. En ook in de filosofie, door filosofen als Ingrid Robeyns.

Robeyns geeft een aantal argumenten tegen extreme rijkdom. Zo ondermijnt het politieke gelijkheid en laat het mensen met urgente behoeften in de kou staan. Dat laatste kun je vrij letterlijk nemen: in Nederland zijn ongeveer 30.000 mensen dak- of thuisloos.

Politieke gelijkheid

Er zijn boekenkasten volgeschreven over de vraag wat ‘democratie’ precies is. In ieder geval een onderdeel daarvan is het idee dat in politieke beslissingen in principe ieders stem ongeveer even zwaar zou moeten wegen.

Het eerste probleem met superrijkdom is dat het deze politieke gelijkheid ondermijnt. Geld en invloed gaan vaak hand in hand. In Amerika doneren miljardairs miljoenen aan politieke kandidaten in ruil voor inspraak in hun programma. Dit geeft hun een enorme voorsprong op de rest.

Bovendien zijn de belangen van de superrijken vaak anders dan die van de rest van de samenleving. Iemand met veel geld heeft bijvoorbeeld weinig te verliezen bij een kleinere overheid of minder sociale zekerheid. Maar anderen natuurlijk wel.

Hoe rijker je bent, hoe groter de kans is dat politieke besluiten in jouw voordeel uitvallen

Nu kun je denken: in Nederland valt het wel mee met die politieke invloed. Toch zie je dit soort mechanismen ook hier.

De Nederlandse techmiljardair Steven Schuurman doneerde tijdens de laatste verkiezingen bijvoorbeeld ruim 1 miljoen euro aan partijen die het met zijn klimaatopvattingen eens zijn.

Een miljoen euro legt bijna niemand zomaar even op tafel. Dat sommige mensen dit wel kunnen, botst met het idee dat in een democratie iedereen een gelijke stem moet hebben – zelfs als je vindt dat er niets mis is met de bedoelingen van die rijke donateurs.

Recent onderzoek van politicologen uit Amsterdam laat zien dat dit voorval in een bredere trend past. In Nederland geldt: hoe rijker je bent, hoe groter de kans is dat politieke besluiten in jouw voordeel uitvallen. Eén belangrijke verklaring daarvoor is dat rijke mensen vaker en directer toegang hebben tot besluitvormingsprocessen.

Rijkdom en politieke gelijkheid staan dus op gespannen voet.

Kwetsbaarheid

Er is nog een ander argument tegen superrijkdom. De superrijken bezitten meer geld dan ze redelijkerwijs nodig hebben om een goed leven te kunnen leiden. Tegelijkertijd leven wereldwijd honderden miljoenen mensen onder de extreme armoedegrens van minder dan twee dollar per dag.

De filosoof Thomas Nagel noemt dat ‘radicale ongelijkheid’: ongelijkheid waarbij de rijken veel meer hebben dan nodig is om een goed leven te leiden, terwijl er tegelijkertijd miljoenen mensen in extreme armoede leven. Ook in Nederland zit geld niet altijd waar het nodig is.

Meer dan 600 duizend huishoudens hebben problematische schulden en één op de tien kinderen groeit op in armoede. Dat betekent bijvoorbeeld dat er geen geld is om eten, drinken of kleding te kopen. Of dat schoolreisjes of verjaardagen niet gevierd kunnen worden.

Extreme rijkdom laat kwetsbaren in de kou staan

Bovendien klinkt steeds harder en vaker een roep om noodzakelijke economische middelen. Op publieke voorzieningen die de kwetsbaren beschermen wordt gekort. Er is te weinig geld voor onderwijs, voor gezondheidszorg, voor huisvesting, voor infrastructuur.

Door klimaatverandering komt hier nog een ander probleem bij. Juist mensen die al in kwetsbare posities zitten, worden door klimaatverandering hard geraakt.

Ondertussen bereikt de rijkdom van de Quote 500 jaar op jaar recordhoogtes. Als, wat veel mensen onderschrijven, de sterkste schouders de zwaarste lasten moeten dragen, dan ligt het voor de hand dat de superrijken het zwaarst moeten worden belast.

Dit zijn dus twee argumenten tegen extreme rijkdom: het ondermijnt politieke gelijkheid en laat kwetsbaren in de kou staan.

Vrijheid

Robeyns’ voorstel om extreme rijkdom tegen te gaan is radicaal: we moeten een rijkdomsgrens instellen.

Tegen zo’n grens zijn natuurlijk wel bezwaren te bedenken. Bijvoorbeeld dat een rijkdomsgrens een onhaalbaar utopisch idee is, of een grove inperking van onze vrijheid.

Toch vind je de scherpste kritiek op de superrijken juist bij de verdedigers van de vrije markt. Liberale grootheden als Adam Smith en John Stuart Mill waren fel tegen extreme rijkdom en grote ongelijkheid. Zij wilden grote vermogens inperken en lieten geen kans onbenut om te benadrukken dat de geldverspilling van de superrijken – een 3^e Rolex, een 4^e dure auto – maatschappelijk gezien geen enkele waarde heeft.

Met rijkdom paraderen terwijl mensen in armoede leven is moreel verwerpelijk, aldus Smith. Kortom: van vrijheid houden en kritiek op superrijkdom hebben gaat prima samen.

Verdienste

Een ander argument tegen een rijdomsgrens is dat superrijkdom ‘verdiend’ is. Rijkdom is een beloning voor hard werken, talent of zakelijk inzicht.

Maar ga eens na: hoeveel talentvoller of hardwerkender moet iemand zijn om een miljard euro te verdienen? Werkt zo’n superrijke zoveel harder dan iemand die van twee banen rond probeert te komen? Is diegene zoveel getalenteerder dan een topviolist?

De vraag is of de maatschappij er belang bij heeft om extreme rijkdom toe te staan

Natuurlijk niet. Zelfs als enige ongelijkheid op basis van verdienste te rechtvaardigen is, laat dat niet zien waarom de 1% rijkste huishoudens meer dan een kwart van het privaat vermogen zou moeten hebben (wat volgens een omvangrijk onderzoek van Laura van Geest in Nederland het geval is). Zo’n verdiensteargument is gewoon niet rond te krijgen.

Efficiëntie

Een laatste bezwaar is dat het invoeren van een rijkdomsgrens een averechts effect heeft. Als we armoede willen oplossen, bijvoorbeeld, zou het veel efficiënter kunnen zijn om rijkdom progressiever te belasten of de rijken te stimuleren meer aan filantropie te doen.

Dit is een belangrijk bezwaar. Maar het laat ook zien wat precies de vraag over superrijkdom zou moeten zijn. De vraag is niet of superrijken het recht hebben op zoveel geld. De vraag is of de maatschappij er belang bij heeft om zulke rijkdom toe te staan.

Weerbarstig

Hoe hoog moet die rijkdomsgrens liggen? Dat is een goede vraag. Ik stel voor dat we de grens leggen op het punt waarop iemands belang bij het vergaren van meer rijkdom niet meer opweegt tegen het maatschappelijke belang van het herverdelen ervan.

De rijkdomsgrens dus. Een grens waarboven het hebben van méér geld niet langer te rechtvaardigen is. Dát idee moet een centrale plek hebben in ons denken over een duurzame en rechtvaardige toekomst.

Dick Timmer is universitair docent morele en politieke filosofie aan de Technische Universiteit Dortmund.