Door Basma Djemni (Hogeschool voor Toegepaste Filosofie)

Midden in de coronapandemie eenzaam op een studeerkamer een boek schrijven over het belang van gemeenschappelijkheid. De ironie ontgaat Thijs Lijster niet. Wat die gemeenschappelijkheid inhoudt zet hij uiteen in zijn boek Wat we gemeen hebben, een filosofie van de meenten, dat genomineerd is voor de Socratesbeker.

De meent

De meenten, beter bekend onder het Engelse ‘the commons’, zijn gedeelde bronnen waar iedereen gebruik van kan maken, zonder dat ze in het bezit zijn van iemand, noch privaat noch publiek. Hierbij denk je misschien gelijk aan een bos of een moestuin, maar Lijster legt haarfijn uit hoe ook kennis, cultuur, openbare ruimte en het internet als meenten gezien zouden moeten worden. Sterker nog, hij pleit ervoor om cruciale aspecten van ons leven niet langer als koopwaar te behandelen maar als meenten.

Steeds meer aspecten van de meenten zijn in bezit geraakt van marktpartijen

Dit idee is niet nieuw. We hebben in Nederland een lange traditie van meenten. Deze traditie gaat terug tot de oudste menselijke samenlevingsvormen, waarin voedsel, gereedschappen en kennis gedeeld en gemeenschappelijk beheerd werden. Het woord ‘gemeente’ is rechtstreeks afgeleid van de term.

De meenten zijn echter steeds schaarser geworden. Lijster legt de schuld hiervan bij het ongebreideld kapen van de meenten door het kapitalistische neoliberale systeem waarin we leven. Steeds meer aspecten van de meenten zijn opgekocht en in bezit geraakt van ‘marktpartijen’. Denk hierbij aan de energiemarkt en de zorg.

Ook is het ‘marktdenken’ in de meenten geslopen. Een voorbeeld is de universiteit, die volgens Lijster steeds meer als een bedrijf wordt gerund, met het gevaar dat kennis niet meer voor iedereen toegankelijk is.

Maar dit neoliberale systeem is aan het uiteenvallen door een cascade van crises. Volgens Lijster moeten we terug naar de meenten, naar de gemeenschappelijkheid. Kortom, we moeten terug naar wat we gemeen hebben.

Van common naar ‘commonisme’

Het boek van Lijster bestaat uit vijf delen. In het eerste deel legt hij treffend uit wat we nu eigenlijk bedoelen als we het over neoliberalisme hebben. Lijster weet met heldere voorbeelden duidelijk te maken welke effecten het neoliberalisme heeft (gehad) op de meenten, en geeft hiermee een diagnose van het huidige klimaat.

Waarom denken in termen van hyper-onafhankelijk individu versus geitenwollensokkencollectief?

In het tweede deel gaat Lijster uitgebreid in op de meenten en hoe handige ‘kooplui’ de aarde met natuurlijke bronnen opeens als exclusief eigendom claimen. Hij illustreert dit met inzichten en ideeën van klassieke denkers als Kant en Rousseau.

In het derde en meest abstracte gedeelte raakt Lijster me bijna kwijt bij zijn uiteenzetting over activiteiten van de meent (commoning), transformatie tot koopwaar (commodification), en iets in de meent zien als koopwaar (Gestaltswitch). Hij legt uit wat hij onder de meenten verstaat en benadrukt dat de meent verder gaat dan een gedachtegoed of een stukje land. Het gaat om een ‘praktijk’.

Waarom denken we in termen van het hyper-onafhankelijke individu versus het geitenwollensokkencollectief? Ook ons denken over gemeenschap is aan een update toe. Hier heeft Lijster me de ogen geopend: we zijn inderdaad nooit helemaal zelfvoorzienende, autonoom denkende individuen. Elk mens is afhankelijk van liefde, zorg en ondersteuning van andere mensen. Lijster wil toe naar ‘gemeenzin’, een gemeenschappelijke manier van zien en begrijpen, om onszelf als gemeenschap te zien. We hebben een nieuw verhaal nodig.

Wat zou er gebeuren wanneer we de meenten als uitgangspunt nemen voor politiek?

Door het gehele boek heen merk je dat Lijster sympathie heeft voor het communisme, zonder al het geweld en de repressie die gepaard gingen met communistische experimenten in het verleden. Hij haalt Marx dan ook regelmatig aan ter ondersteuning. Lijster zou de term communisme eigenlijk willen ‘reclaimen’ en van negatieve connotaties willen ontdoen. Desalniettemin kiest hij voor de term ‘commonisme’ om zijn idee van gemeenschappelijkheid te beschrijven.

Red or blue pill?

In het vijfde en laatste deel beschrijft Lijster welke vorm van politiek uit het concept en de praktijk van de meenten zou kunnen volgen. Hij waarschuwt ons wel: hij wil geen nieuwe politieke beweging opzetten. Hij stelt eerder een perspectiefwisseling voor: wat zou er gebeuren wanneer we de meenten als uitgangspunt nemen voor een alternatieve politiek?

Komt die meer gemeenschappelijke wereld er ook daadwerkelijk? Volgens Lijster is de vraag eerder welke notie van gemeenschap en gemeenschappelijkheid er aan die wereld ten grondslag zullen liggen. “Wordt het een wereld die gebaseerd is op gemeenschappelijke eigenschappen of bezit, waarin tribale groepen met elkaar strijden om de laatste restjes fossiele en minerale grondstoffen, of een wereld van ‘gemeenzin’, gebaseerd op de noodzaak van solidariteit en zorg?”

Je merkt aan alles dat Lijster een optimistische, grappige, zelfspottende filosoof is. Wat we gemeen hebben is goed geschreven, goed opgebouwd en doet je af en toe glimlachen. Wellicht hadden sommige delen bondiger gekund. Er wordt een keur aan filosofen, economen en sociologen opgevoerd en dit maakt vooral het derde gedeelte minder leesbaar. Maar de vele praktische voorbeelden, met uitstapjes naar Star Wars en The Matrix, zijn genoeg om mij te boeien en de boodschap duidelijk te maken.

Mede door de humor, de vlotheid en de goede voorbeelden is het een inspirerend boek dat ik iedereen zou aanraden. Thijs Lijster heeft dit jaar de nominatie voor de Socratesbeker niet verzilverd, maar het boek is wat mij betreft zeker de moeite waard!

Basma Djemni is student op de Hogeschool voor Toegepaste Filosofie.