Door Friso Timmenga (Rijksuniversiteit Groningen)

De afgelopen weken konden we er niet omheen: Pieter Omtzigt lanceerde zijn partij Nieuw Sociaal Contract (NSC) en kwam in de peilingen direct op 31 zetels uit. Omtzigt lijkt daarmee na de verkiezingen van 22 november een belangrijke speler te worden in Den Haag. Net als veel nieuwsgierige kiezers dook ik daarom onmiddellijk (bij gebrek aan een partijprogramma) in de ‘Grondgedachten & Uitgangspunten’ op Omtzigts website.

Al snel kwam ik erachter dat NSC zich beroept op een klassiek christendemocratisch stokpaardje: het relationele mensbeeld. In tegenstelling tot het liberalisme van bijvoorbeeld de VVD en D66 stelt dit mensbeeld dat het individu niet aan zijn relaties voorafgaat, maar juist voortkomt uit die relaties. Omtzigt noemt in zijn document gezinnen, families, straten, buurten en het verenigingsleven als voorbeelden van die relaties. Maar is er niet een veel fundamentelere relatie die Omtzigt over het hoofd ziet, namelijk die met de natuur?

De parasiet

Voordat we die vraag kunnen beantwoorden, moeten we eerst onderzoeken wat een relatie eigenlijk is. Daarvoor kunnen we terecht bij de Franse filosoof Michel Serres. Relaties draaien volgens hem om uitwisseling: van informatie, geld, tederheid, maar ook van ziektes, geweld en ga zo maar door. Als jij en ik een relatie hebben, dan wisselen we dit soort dingen met elkaar uit. De basis van alle relaties is dan ook – in brede zin – het contract, datgene wat zo’n uitwisseling mogelijk maakt.

Relaties draaien altijd om de vraag: hoe om te gaan met de parasiet?

In zijn boek Le parasite schrijft Serres dat relaties nooit perfect zijn. Er zit altijd ‘ruis’ op de lijn, die de communicatie verstoort. Serres noemt die ruis een parasiet; hij neemt, maar geeft niets terug. De parasiet verhindert een volmaakte uitwisseling, maar is volgens Serres ook een bron van vernieuwing. De onvolmaaktheid van onze uitwisseling maakt eveneens verandering mogelijk.

Om de dubbele rol van de parasiet iets concreter te maken zou je kunnen denken aan een schilderij. De boodschap van de schilder kun je tot op zekere hoogte ontwaren, maar toch zul je nooit kunnen zeggen dat je het schilderij volkomen begrepen hebt. Tegelijkertijd maakt juist dit onvolkomen begrip een diversiteit aan interpretaties mogelijk.

Relaties draaien voor Serres altijd om de vraag: hoe om te gaan met deze parasiet? Proberen we de parasiet (tevergeefs) te verjagen, bijvoorbeeld door een infobordje bij het schilderij te plaatsen? Of sluiten we een contract met de parasiet, door de vernieuwende kracht van de interpretaties te erkennen en te verwelkomen binnen de relatie?

Superieur

Terug naar Omtzigt. Hij wil de vele verstoorde relaties in Nederland, in het bijzonder die tussen overheid en burger, herstellen door een nieuw sociaal contract te sluiten. Geheel in lijn met Serres, toch?

De mens is de parasiet van de natuur: hij neemt maar geeft niets terug

Niet helemaal. Serres’ filosofie erkent namelijk niet alleen (parasitaire) relaties tussen mensen onderling, maar ook tussen mensen, dieren, planten, dingen en alles daartussen. Zo benadrukt Serres meermaals dat de mens vaak de parasiet is van de natuur: hij neemt, maar geeft niets terug.

Het verhaal van Omtzigt kijkt daarentegen slechts naar de relaties tussen mensen onderling. Deze variant van het relationele mensbeeld heet ‘personalisme’ en vindt zijn oorsprong in godsdiensten die de mens beschouwen als superieur ten opzichte van de andere aardbewoners.

Omtzigt beschrijft de relatie tussen mens en natuur dan ook in termen van rentmeesterschap. Dit houdt in dat we weliswaar goed moeten zorgen voor de planeet, maar slechts opdat volgende generaties haar kunnen blijven gebruiken. Omtzigts grondslagendocument bespreekt het klimaat dan ook enkel als voorwaarde voor de bestaanszekerheid van de mens. Dierenrechten krijgen überhaupt geen aandacht.

Richtsnoer

Al in de jaren ’90 presenteerde Serres een andere kijk op de relatie tussen mens en natuur. In zijn boek Le contrat naturel is het uitgangspunt wederom dat de mens de parasiet is van de natuur. Dat betekent dat er grofweg twee opties zijn, zoals we boven zagen: ofwel de parasiet verjagen, ofwel een nieuw contract sluiten.

De mens verjagen ligt volgens Serres niet voor de hand. Relaties zijn altijd onvolkomen en parasieten duiken steeds weer op, ook tussen dieren en planten onderling. Volgens Serres moeten we de natuur dan ook niet romantiseren, door te doen alsof de mens de natuur van haar ‘puurheid’ heeft beroofd.

Omtzigt heeft geen monopolie op het relationele mensbeeld

Wel kunnen we voor optie twee gaan: een nieuw contract sluiten tussen mens en natuur. Serres noemt dit het ‘natuurlijke contract’. Dit contract houdt in dat de mens niet alleen maar neemt van de natuur, maar ook teruggeeft. Respect en bescherming, bijvoorbeeld.

Maar hoe sluit je een contract met de natuur, als konijnen en rivieren nog geen pen kunnen vasthouden? Het antwoord zoekt Serres bij de klassieke filosofen van het sociaal contract, zoals Hobbes, Locke en Rousseau. Zij schreven dat het sociale contract veelal stilzwijgend gesloten wordt. Bovendien hebben jij en ik ook nog nooit onze handtekening gezet onder het Nederlandse sociale contract, of wel?

Serres’ natuurlijke contract is dan ook geen toverstaf die de klimaatcrisis gaat oplossen of onze relatie met de natuur onmiddellijk radicaal verandert. Wel dient een fictief natuurlijk contract als richtsnoer voor een gelijkwaardigere relatie met de natuur, hoe parasitair die op dit moment ook is.

Op naar het nieuwe contract

Natuurlijk moeten we Omtzigts verkiezingsprogram nog even afwachten en vallen er vooralsnog weinig conclusies te trekken. Wel wil ik onderstrepen dat Omtzigt geen monopolie heeft op het relationele mensbeeld. Linkse partijen zien de mens ook als relationeel wezen, net als extreemrechtse partijen dat doen en eigenlijk iedere partij die niet liberaal is.

We moeten in de Nederlandse politiek onze relaties breder en radicaler denken

De echte vraag is daarom steeds: welke relaties worden wel en niet erkend? Welke relatie moeten we ‘puur’ maken door de parasiet te verdrijven? En welke parasiet moeten we verwelkomen?

Volgens mij moeten we in de Nederlandse politiek onze relaties veel breder en radicaler denken. Niet alleen gezinsrelaties verdienen erkenning, maar ook relaties met de natuur, het klimaat, toekomstige generaties, dieren, het koloniale verleden en ga zo maar door. Daarom is het inderdaad tijd voor een nieuw sociaal contract. Teken jij ook?

Friso Timmenga is promovendus aan de Rijksuniversiteit Groningen.