Door Gerard Boter (Vrije Universiteit Amsterdam)

Door Floris van der Pol (Filosoof, schrijver en YouTuber)

Met de groeiende populariteit van stoïcijnse filosofie rijst de vraag of deze eeuwenoude leer nog relevant is voor de moderne wereld. In Leven als stoïcijn. Of niet?, dat half oktober is verschenen bij ISVW Uitgevers, gaan classicus Gerard Boter en ervaringsstoïcijn Floris van der Pol in dialoog om te onderzoeken of de stoïcijnse filosofie waardevolle inzichten te bieden heeft voor eenentwintigste-eeuwers. Dit is een bewerkt fragment uit het boek.

Floris: Je bent flink te laat, Gerard. Wat zouden de stoïcijnen hiervan zeggen?

Gerard: Neem het leven zoals het komt. De trein ging helemaal goed, maar toen bleek dat er geen OV-fiets beschikbaar was. Ik ontdekte dat er wel een bus reed. Dat was dan weer een handreiking van het lot, alleen stuurde Google Maps mij na het uitstappen precies de verkeerde kant uit. Toen moest ik omlopen, maar eind goed, al goed.

Floris: Maar als je hier niet was beland, was het ook eind goed, al goed geweest volgens de stoïcijnen.

Gerard: Ja, eigenlijk wel. Dan had ik de terugreis aanvaard en dan was ik vrolijk en opgewekt vanavond thuisgekomen met een reis rijker, een ervaring rijker, maar geen gesprek rijker.

Floris: Maar maakt dan íéts nog uit? Wordt niet alles op die manier plat gerelativeerd?

Gerard: Ach. Ik moet zeggen dat ik, toen ik de melding kreeg dat er geen fiets beschikbaar was, wel een krachtterm heb gebruikt die ik niet zal herhalen, maar al snel bedacht ik te kijken of er een andere oplossing was. En die bleek voorhanden in de vorm van die bus.

Opgeven

Floris: Als je constant die gedachte toepast, “aanvaard het lot”, dan laat je de consequenties ook helemaal los. Dat geeft een zekere mate van vrijheid, omdat je de wereld dan kan willen zoals die is en niet hoeft te maken zoals je wilt. Maar tegelijkertijd zeg je dus ergens ook: het maakt me helemaal niet uit hoe het gaat.

We zijn allemaal marionetten

Gerard: Ja, dan geef je het een beetje op. “Hier is geen fiets, dan ga ik maar weer naar huis.” Maar ik denk dat het je ook wel stimuleert om naar alternatieve oplossingen te zoeken. Neem dit onnozele geval dat er geen fiets beschikbaar was. Er was wel een bus en die reed meteen. Maar denken “Ik heb het op deze manier in mijn hoofd, het lukt niet, dus dan stop ik er maar helemaal mee,” dat lijkt me ook niet de verstandigste manier van doen.

Floris: Ik denk ook niet dat stoïcijnen zullen zeggen dat als de fietsen op zijn, je dan maar helemaal niets moet doen.

Gerard: Toch blijft dat misschien wel het belangrijkste probleem in de hele theorie en de praktijk van de stoïcijnen: de vraag in hoeverre je datgene wat je overkomt, afzet tegen datgene waar je invloed op hebt. Want volgens de strikte regels gebeurt alles precies zoals de rede, de ratio, de logos, de oppergod, de natuur, of welke naam je ook maar daarvoor wilt bedenken, dat bedacht heeft zonder dat je daar invloed op hebt.

In de onwetendheid ligt je ervaring van vrijheid

Floris: Dan moet je dus zeggen: we zijn allemaal marionetten.

Gerard: Inderdaad, en denken: “Goed, ik wil naar Floris toe om een gesprek te houden, de OV-fiets is niet beschikbaar dus blijkbaar wil het lot dat ik daar niet heen ga.” Zo zou je dat kunnen opvatten. Maar dan heeft het lot ook beschikt dat jij wilt dat je weer naar huis gaat. En zoals het nu gegaan is in dit simpele voorbeeld, keek ik op mijn telefoon of er een andere manier was om hier bij dit park te komen.

Floris: En tada! Er was een bus.

Ervaring van vrijheid

Gerard: De bus was nog geen twintig meter van me vandaan, dus daar kon ik meteen in terecht. Loop ik fout, dan kijk ik op mijn telefoon om weer op de goede weg te komen. Je probeert dus ook zelf om nieuwe stappen te vinden als dat wat in je hoofd zat niet lukt. Maar dan rijst de vraag of dat dan ook al door het lot is beschikt. En waarom dan? Is dat om je over je teleurstellingen heen te helpen? Wat zit daar verder achter?

In hoeverre lag al vast dat jij die keuze zou maken?

Floris: Ik denk dat de stoïcijnen zouden zeggen dat het al beslist is, maar dat jij dat zelf niet weet. In die onwetendheid ligt de ervaring van vrijheid, want de gebeurtenissen zijn al door het lot bepaald. Jij weet alleen niet hoe het lot die gebeurtenissen al bepaald heeft. Je kunt alleen achteraf zeggen dat het lot het zo bepaald heeft, maar nooit op het moment zelf.

Gerard: Dus op het moment dat ik op het station was, kon ik niet zeggen dat het lot nu had bepaald dat ik maar naar huis moest gaan.

Floris: Precies! Het lot had alleen bepaald dat er geen OV-fiets was, en wat jij vervolgens doet of denkt, heeft het lot niet bepaald. Dat bepaal jij zelf – althans, dat denk je.

Gerard: Doet of denkt, dat is het hele punt. Wat je doet, lag ook al vast. Het lag al vast dat ik op mijn telefoon zou kijken naar alternatieve methoden om hier te komen. Volgens de echte, strikt orthodoxe stoïcijn had ik geen invloed op die handeling. Maar waar had ik dan wel invloed op? De stoïcijnen antwoorden vaak dat je een keuze hebt gemaakt, maar dat je ook een andere keuze had kunnen maken. Dat was dan wél je vrijheid. Maar dit geeft dan weer de vervolgvraag: in hoeverre lag het al vast dat jij die keuze zou maken?

Floris: Die keuze lag ook 100% vast, vanuit het lot gezien. Echter, vanuit jezelf gezien, was je helemaal vrij. Want jij wist niet wat het lot had beslist. In die zin ben jij dus degene geweest die ervoor koos de bus te nemen. Dat is toch heerlijk? Dat je mag denken dat jij het was, die zo’n beslissing nam! En ik weet ten minste één iemand die heel blij mee is met die keuze – alhoewel je nu misschien achteraf gezien nooit iets anders had kunnen doen.

Gerard Boter is emeritus hoogleraar Grieks aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Hij heeft een Griekse teksteditie van filosoof Epictetus’ Encheiridion (Handboekje) op zijn naam staan. Bovendien werkte hij aan de Nederlandse vertaling van het verzameld werk van Epictetus.

Floris van der Pol is bekend van zijn Youtube-kanaal Floris Leest en voltooide recent zijn master filosofie aan de Erasmus Universiteit Rotterdam met een scriptie over de stoa.