Door Marc Davidson (Radboud Universiteit Nijmegen)
De Van Dale is inmiddels een nieuw woord rijker: ‘vliegschaamte’, oftewel “de schaamte die iemand ervaart als hij of zij gebruikmaakt van een vliegtuig terwijl er minder milieubelastende alternatieven zijn om zich te verplaatsen”. Maar tegenover deze schaamte klinkt ook verzet, met name als het gaat om een opgeheven vinger tegenover anderen.
Voor een individu lijkt het rationeel om het vliegtuig te pakken
Volgens de vliegschaamtelozen geeft het geen pas om mensen op hun individuele verantwoordelijkheden aan te spreken als de overheid geen regels stelt. Het idee is dat het geen effect op de klimaatproblematiek heeft als een individu minder broeikasgassen uitstoot. Alleen overheidsingrijpen zou zoden aan de dijk zetten, bijvoorbeeld door vliegen veel duurder te maken.
Kan de filosoof dit debat nog wat verhelderen? Op zich hebben de critici van individuele verantwoordelijkheid gelijk als ze het belang van overheidsingrijpen benadrukken. De reden is dat de klimaatproblematiek een sociaal dilemma vormt: een situatie waarin er een conflict bestaat tussen individueel en collectief belang.
Gevaarlijke klimaatverandering
Voor een individu lijkt het rationeel om het vliegtuig te pakken naar een begeerde verre bestemming. Men plukt daarvan de vruchten, terwijl men van de eigen vlucht geen milieuschade ervaart. De milieuschade wordt over de gehele wereldbevolking verdeeld, inclusief toekomstige generaties.
Maar omdat die rationaliteit voor iedereen hetzelfde is, wordt er veel te veel gevlogen en belanden we in een situatie die uiteindelijk voor iedereen nadelig is, namelijk: gevaarlijke klimaatverandering. De oplossing voor een sociaal dilemma is het maken van een gezamenlijke afspraak, in het geval van vliegen bijvoorbeeld door het duurder te maken of vluchten binnen Europa te verbieden.
De maatregelen met de meeste milieu-impact zijn verrassend simpel
Om sociale dilemma’s te doorbreken hebben we een zwaard van boven nodig, zoals de Engelse filosoof Thomas Hobbes al in 1651 in zijn beroemde boek Leviathan vaststelde. Natuurlijk kan de overheid niet uit het niets beleid voeren. We leven in een democratie en daarom zal eerst de meerderheid van de bevolking kenbaar moeten maken dat ze achter dat beleid staat. De voornaamste individuele verantwoordelijkheid is dan ook om als burger bij politici aan te dringen op een strenger klimaatbeleid.
Maar hebben we dan op deze burgerplicht na geen individuele plichten? Jawel, ook voordat de overheid in actie komt en het sociale dilemma oplost, hebben we verantwoordelijkheden in onze rol als consument.
Natuurlijk zijn er obstakels. Vaak is het moeilijk om als consument aan de juiste informatie te komen over wat wel of niet milieuvriendelijk is, of zijn milieuvriendelijke alternatieven moeilijk te verkrijgen. De maatregelen met de meeste milieu-impact zijn echter verrassend simpel: minder vlees en andere dierlijke producten eten, minder verre vliegreizen maken en minder gezinsuitbreiding.
Het effect van individuele actie rijkt veel verder dan de eigen consumptie
Voorlopers laten zien dat een milieuvriendelijker leefstijl mogelijk is zonder daarvoor significant aan levenskwaliteit in te boeten. Daarmee is niet gezegd dat we helemaal niets verliezen als we bepaald gedrag niet meer vertonen. Het is bijvoorbeeld niet voor niets dat we graag verre reizen maken. Maar verre vliegreizen, vleesconsumptie of een derde kind zijn niet noodzakelijk om gelukkig te worden of een zinvol leven te leiden.
Individuele consumptie
Maar zijn we ook verplicht deze maatregelen vrijwillig te treffen, dat wil zeggen: zonder dat de overheid dat van ons vraagt? Het antwoord hangt af van ons ethische uitgangspunt. Kijken we meer naar de consequenties van ons handelen of meer naar onze plichten?
Als we kijken naar de consequenties is het duidelijk dat de eerdergenoemde maatregelen, zoals het nalaten van vliegreizen naar plekken waar we graag naartoe willen, onszelf geluk kunnen kosten. Staat daar voldoende goeds tegenover?
Dat zullen de vliegschaamtelozen, zoals eerder gezegd, ontkennen. Het nalaten van individuele consumptie zou nutteloos zijn, omdat alleen overheidsingrijpen klimaatverandering kan tegengaan. Toch moet worden gerealiseerd dat een politieke meerderheid voor overheidsingrijpen niet uit de lucht komt vallen. Die ontstaat pas als burgers voorbeelden zien van andere manieren van leven.
Als je een vlucht niet zou maken ná invoering van milieubelasting, behoor je die vlucht ook niet te maken vóór invoering
Zoals gezegd tonen voorlopers dat een milieuvriendelijker leefstijl ook daadwerkelijk mogelijk is, zonder daarvoor significant aan levenskwaliteit in te boeten. Vandaar dat het effect van individuele actie veel verder rijkt dan de eigen consumptie. Ook het draagvlak voor verandering, en daarmee de kans op overheidsingrepen, wordt vergroot.
Logische kortsluiting
Als we de plichten vooropzetten, zoals filosoof Immanuel Kant ons zegt te doen, lijkt de keuze simpeler. Volgens Kant behoren we alleen volgens die leefregels te handelen waarvan wij kunnen willen dat zij algemene wetten worden. Het lijkt dus een logische kortsluiting op te leveren om gedrag te vertonen waarvan men tegelijkertijd wil dat het door de overheid wordt verboden.
Een Kantiaan heeft geen coördinatie nodig om een sociaal dilemma op te lossen. Als men een vlucht niet zou maken ná invoering van milieubelastingen, behoort men die vlucht ook niet te maken vóór invoering.
Is er dus reden voor vliegschaamte? Voor de Kantiaan zeker. Als we de consequenties van ons handelen vooropstellen ligt het ingewikkelder. Dan hangt het ervan af hoe wij maatschappelijke veranderingsprocessen inschatten. In ieder geval lijkt het bediscussiëren van ons individuele gedrag het draagvlak voor klimaatbeleid eerder te vergroten dan te verkleinen.
Dit is een licht aangepaste versie van een artikel dat eerder werd gepubliceerd in Phronèsis, het blad van de Hogeschool voor Toegepaste Filosofie.
Het probleem is dat het verschil tussen het filosofisch onderbouwde verantwoorde leven en het juist door de bijna onbegrensde vrijheid van het moderne democratische leven, enorm is en m.i. niet of nauwelijks overbrugbaar door individuele keuzes. Het systeem waarin wij leven is obsoleet geworden.
Ik schat het percentage mensen dat in de moderne wereld naar verantwoorde filosofische regels leeft of wil leven op maximaal 5%.
Het probleem zit dus bij de 95% democratische meerderheid die niet wil of kan.
Voor wereldomspannende problematieken met grote urgentie, zoals klimaatopwarming, Covid-19 pandemie, en komende pandemieën, milieuschade, armoede, droogte, zeewaterstijging etc., kan het individu, geen doorslaggevende rol spelen. Juist door de genoemde verdeling 5% – 95%.
We hebben die 5% wel hard nodig om leiding te geven aan de processen die noodzakelijk zijn om de genoemde problematieken op te lossen. Bijvoorbeeld om draagvlak te creëren, innovaties te entameren, alternatief beleid uit te zetten, noodzakelijke keuzes en maatregelen te helpen uitvoeren. Of als de democratie niet de randvoorwaarden schept dit alles snel te kunnen doen, langs een ander bestuursmodel dit af te dwingen.
Ik denk dat die laatste optie de meest succesvolle weg is om, nu het nog kan, onze grootste wereldproblemen op te lossen. Tijd om dit langs democratische weg op te lossen, is er niet meer. Tijd om hierover te filosoferen is er niet meer. Over 100 jaar zijn we dan wellicht weer toe aan nieuwe vrijheid.
Dus ook geen intercontinentale vluchten meer voor consumptie, maar via een sobere budgetregeling alleen nog voor een beperkt aantal bestuurders. Video wordt de norm.
In Europa, binnen 1.500 km, geen vliegreizen meer voor consumptie, maar aanleg en gebruik van snelle treinverbindingen. En ook bijvoorbeeld:
Geen op fossiele brandstof werkende energiecentrales en motoren..
50% reductie van de veestapel en landbouw areaal in NL, voor uitsluitend circulaire agrarisch activiteit en gefocust op eigen verbruik.
Alle productie- en consumptiemiddelen die een aanslag plegen op klimaat, milieu, gezondheid en sociaal-maatschappelijk klimaat in binnen en buitenland, zeer sterk belasten en later verbieden, en gunstige methoden en middelen, gereduceerd belasten in de overgangstijd .
Onze ongebreidelde democratische vrijheid, is misbruikt voor verslavingen en daaraan gerelateerde businessmodellen. En voor machtsuitoefening, tegen het algemeen belang. Zelfs manipulatie, brainwashing en uitbuiting van alles en iedereen wordt door de mantel der liefde van democratie en vrijheid van meningsuiting beschermd.
Laat de echte filosofen opstaan.
Ik neem aan dat ik geen echte filosoof ben, dus ik blijf maar zitten.
Echte filosofen zijn zeldzaam, net als echte Schotten.
Nou Marc, iemand met jouw statuur mag best opstaan hoor.
Ha Marc,
Een hard-core Kantiaan zou wellicht vliegen boycotten ook als er verder niemand anders boycot.
Compare: een hard-core Kantiaan zou geen valse belofte maken zelfs als iedereen dat feitelijk wel doet.
Maar deze hard-core visie is nogal, hard-core. Zou je demonstreren in een dictatuur als weet dat er verder niemand meedoet (en hiervoor opgesloten wordt)?
Een meer soft-line reactie – ook wellicht Kantiaans uit te leggen – is dat je dit alleen moet doen als het nog mogelijk is dat de boycot een succes gaat zijn (of, natuurlijk, als je weet dat er al genoeg mensen meedoen).
groet, JW
Ander voorbeeld: zou je – als Kantiaan – samenwerken in een prisoner’s dilemma wanneer weet dat de ander dat sowieso niet doet?
Het hangt erg van het precieze voorbeeld af. Allereerst zou een Kantiaan al niet de handeling hebben uitgevoerd waardoor hij in een letterlijk prisoner’s dilemma terecht zou zijn gekomen. 😉
Maar eenmaal daar zou de Kantiaan de waarheid spreken onafhankelijk van de gevolgen voor hemzelf of de andere gevangene.
Het vraagstuk van demonstreren is lastig: het belangrijkste voor de Kantiaan is anderen niet als middel te gebruiken en niet te schaden. Ik zie dus niet zo snel dat een Kantiaan een sterke plicht zou hebben om te gaan demonstreren. Het punt van vliegen is juist dat het anderen wel schaadt. Het is als Kantiaan dus makkelijk te beargumenteren dat je een plicht hebt iets na te laten dan iets juist actief te doen.
(Haha, point taken. Hoe kan een Kantiaan in een PD terecht komen.)
Ik zie hoe demos anders zijn dan vliegen (al is het nog wel de vraag hoe je met vliegen anderen precies enkel als middel gebruikt).
Maar laten we de casus dan analoog maken, en demonstreren veranderen in bv. je taak vervullen in een onderdrukkend regime. Zal je als Kantiaan je taak moeten weigeren – d.w.z. wanneer je weet dat niemand anders dat durft, en je boycot nul effect zal sorteren – zelfs als je dat moet bekopen met een zware straf?
Wat betreft de milieuheffing onderschrijf ik je punt: we moeten niet helemaal wachten tot er zoiets geregeld is (milieuheffing op tickets, of een ander soort belasting voor de industrie zelf).
Maar er zit nog wel wat ruimte tussen, aan de ene kant, wachten met boycotten tot er een milieuheffing is, en, aan de andere kant, beginnen met boycotten als er echt nog te weinig anderen met je meedoen.
Ik denk niet dat het nodig is om de luchtvaart te boycotten. Het is alleen nodig om voor te stellen hoeveel luchtvaart er zou zijn onder het milieubeleid waarvan je vindt dat er zou moeten zijn. Dat zou geen nul luchtvaart zijn. En je dan af te vragen of jouw vlucht nog in die wereld zou worden gemaakt. Een vakantievlucht van 20 Euro naar een ander land valt dan waarschijnlijk af. Maar een vlucht met noodzakelijke hulpgoederen waarschijnlijk niet. Het is zeker waar dat het nalaten van een vakantievlucht meer welvaart kost als je tegen de maatschappelijke stroom inzwemt dan als de regels voor iedereen gelden.
Of je met vliegen anderen als middel gebruikt, is een lastige. Bij een vakantievlucht wentel je in ieder geval willens en wetens schade af op derden voor eigen welzijn. Maar met de ‘doctrine van dubbel effect’ zou een Kantiaan nog kunnen wegkomen als de vliegreis niet ten behoeve van het eigen welzijn is maar een ander goed doel, en dat verwachte goed groter is dan de verwachte milieuschade.
Ik denk dat een Kantiaan behoorlijk ver moet gaan met het opofferen van eigen geluk als dat nodig is om schade aan anderen te voorkomen. Daarin verschilt de Kantiaan van de consequentialist: die laatste hoeft alleen wat op te offeren als dat grotere schade voorkomt.
Maar ook bij de Kantiaan is er een grens. Ethische theorieën betekenen niet meer zoveel als je jezelf met je leven moet opofferen. Dus ik denk dat er weinig ethische theorieën zijn die je voorschrijven wat je in een onderdukkend regime moet doen als je eigen leven daarbij op het spel staat.
Uit de Volkskrant van 211020:
Maar intussen bleek ook dat de landen die deel uitmaken van de G20, 19 landen en de EU, ongeveer tien keer zoveel coronasteun verlenen aan de fossielebrandstoffenindustrie dan aan de transitie naar duurzame energie. De G20 zijn goed voor 90 procent van het wereldwijde bruto nationaal product, 80 procent van de wereldhandel en tweederde van de wereldbevolking. Zolang er binnen dat enorme blok geen radicale omslag plaatsvindt, verandert er niets, althans veel te weinig.
Wat vinden filosofen hiervan?
die hebben hierover kennelijk geen mening….
Dit is een filosofenblog. Inderdaad, zolang er binnen de G20 geen radicale omslag plaatsvindt, verandert er niets. Daarvan vind ik van alles, maar niet als filosoof.